प्रतापगड

 प्रतापगड

प्रतापगड

प्रतापगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक िकल्ला आहे.

1 इ￸तहास

छत्रपती ￱शवाजी महाराजांच्या आज्ञेनुसार पेशवे मोरोपंत 􀄪पग-

ळे यांच्या देखरेखीखाली प्रतापगडाचे बांधकाम सु􀆇 झाले.नीरा

नदी आ￱ण कोयना नद्यांचेसंरक्षण हा या मागचा मुख्य उद्देश होता

.इ.स.१६५६ प्रतापगडाचे बांधकाम पूणर् झाले. िद.१० नोव्ह􀃬-

बर १६५९ रोजी ￱शवाजी महाराज आ￱ण अफझलखान यांच्यात

प्रतापगडाचे युद्ध झाले. अफझलखानाच्या वधाने राजांचे नाव

􀄪हदस्ु थानभर झाले आ￱ण खर्या अथार्ने स्वराज्याचा पाया मज-

बूत झाला. इ.स.१६५९ ते इ.स.१८१८ या प्रदीघर् कालावधीत

इ.स.१६८९ मधील काही मिहन्यांचा अपवाद वगळता प्रतापगड

शत्रूला कधीच िमळाला नाही.

2 गडावरील पाहण्यासारखी िठकाणे

वाहनतळाव􀆇न गडाच्या द￸क्षणेच्या टेहळणी बु􀆆जाखालून सरळ

जाणार्या पायवाटेने आपण थोड्या वेळातच तटबंदीत लपिव-

लेल्या प￸श्चमा￱भमुख महादरवाज्यात येऊन पोहोचतो. वै￱शष्ट्य

म्हणजे￱शवकालीन 􀄭रतीप्रमाणेआजही हा दरवाजा सूयार्स्तानंतर

बंद ठेवला जातो व सूय􀆒दयापूव􀄲 उघडला जातो. महादरवाज्या-

तून आत गेले क􀄴 उजव्या हातालाच ￸चलखती बांधणीचा बु􀆇ज

िदसतो. हा बु􀆇ज पाहून परत पायर्यांच्या मागार्नेभवानी मंिदरा-

कडेजाता येते. मंिदरात भवानीमातेची सालंकृत प्रसन्न मूत􀄲 आहे.

ही मूत􀄲 महराजांनी नेपाळमधील गंडक􀄴 नदीतून शा￱ळग्राम ￱शळा

आणून त्यातून घडवून घेतली. या मूत􀄲शेजारीच ￱शवाजीच्या िन-

त्य पूजेतील स्फिटकाचे￱शव￬लग व सरसेनापती हंबीरराव मोिहते

यांची तलवार आहे.

ह्या मंिदरासमो􀆇न बालेिकल्ल्याकडेचालूलागल्यास उजव्या हा-

ताला समथर्स्थािपत हनुमानाची मूत􀄲 िदसते; पुढे बालेिकल्ल्याचे

प्रवेशद्वार ओलांडल्यानंतर आपण केदारेश्वर महादेवाच्या मंिदरा-

जवळ येऊन पोहोचतो. मंिदरात भव्य ￱शव￬लग आहे. या मंिद-

राशेजारीच प्रशस्त सदर आहे.

केदारेश्वर मंिदराच्या मागील बाजूस राजमाता ￭जजाबाईच्या वा-

ड्याचे अवशेष आहेत. येथे उजवीकडे बगीचाच्या मधोमध ￱श-

वाजीचा अश्वा􀆇ढ पुतळा आहे.या पुतळ्याच्या जागीच पूव􀄲 रा-

जांचा राहता वाडा होता. या पुतळ्याशेजारीच शासक􀄴य िवश्राम-

धाम असून येथील बागेतून उजव्या बाजूच्या वाटेनेतटावर जाऊन

तटबंदीव􀆇न फेरफटका मारताना जावळी खोर्याचे िवहंगम 􀆅श्य

िदसते. िकल्ल्याला महादरवाज्याखेरीज घोरपडीचे ￸चत्र असणारा

राजपहार्याचा 􀄪दडी दरवाजा आहे. त्याच्या जवळ रेडका बु􀆇ज,

पुढे यशवंत बु􀆇ज, तर त्याच्यापुढे सूयर् बु􀆇ज हेबु􀆇ज आहेत..

अफजलखानानेदगा केल्यावर ￱शवाजी महाराजांनी त्याला मार-

ले. त्यानंतर संभाजी कावजी या मदार्नी गड्यानेअफजलखानाचे

￱शर या बु􀆆जात पुरले, असे इ￸तहास सांगतो. भवानीच्या नग-

रखान्याची 􀃫खडक􀄴 उघडून पािहल्यानंतर देवीचा चेहरा िदसतो.

या देवीचीही एक कथा सांिगतले जाते. ￱शवाजी महाराजांनी या

देवीसाठी रोज सनई चौघडा वाजिवण्याची प्रथा सु􀆇 केली हो-

ती. हडप आडनावाचा पुजारी ￸तला पंचामृतासह नैवेद्य दाखवीत

असे. या भवानीमंिदरात सभामंडप व नगारखाना आहे. मंिदरा-

पासून शे-दोनशेपावले चढल्यावर एक छोटेखानी दरवाजा लागतो

आ￱ण तेथूनच बालेिकल्ल्यात प्रवेश होतो. त्याच्यापुढे एक पडीक

चौथरा आहे. िवमानातून प्रतापगड पािहला तर त्याचा आकार

फुलपाखरासारखा िदसतो. १४०० फूट लांबी आ￱ण ४०० फूट

􀆆ंदी एवढा त्याचा िवस्तार आहे. इतर गडापेक्षा या गडाला िवशेष

चांगली तटबंदी आहे. वायव्येकडील कडे ८०० फुटांहून अ￸धक

उंच आहेत. बालेिकल्ल्याच्या ईशान्येला िकल्यातल्या दोन तळी

आहेत. तेथून कोयनेचे खोरेसुंदर िदसते. आ￱ण येथेच ही िक-

ल्ल्याची फेरी पूणर् होते.

3 कसेजावे?

प्रतापगडाला जाण्यासाठी जवळचेिठकाण - महाबळेश्वर, ￭जल्हा :

सातारा.

उत्तर सातारा ￭जल्ह्याच्या जावळी तालुक्यात महाबळेश्वराच्या

प￸श्चमेस ८ मैलावर प्रतापगडाचा ड􀆑गर आहे. पार आ￱ण िकनेश्वर

या दोन गावांमधल्या डोपर्या नावाच्या एका ट􀃬भावर या िकल्ल्या-

ची बांधणी झाली आहे. महाबळेश्वरहून महाडला जाणारी गाडी

कुमरोशी गावाजवळ आली क􀄴 तेथून अध्यार् तासाच्या प्रवासात

प्रतापगडला जाता येते.

अशा या जावळीच्या प्रांतात पायथ्यापासून प्रतापगड सु􀆇 हो-

तो. त्या गडाच्या खाली डाव्या हाताला एक पायवाट िदसते. दगार्

शरीफकडे जाण्याची वाट अशी पाटी िदसते. दगार् शरीफ म्हणजे

अफजलखानाची कबर. या गडाला एकच महाद्वार आहे. त्याच्या

खालच्या बाजूला व􀆇न आलेले पाणी खाली लोटणारा पावसा-

ळी ओढा आहे. थोड्या पायर्या चढून गेल्यावर दरवाज्यात उभे

राहता येते. दरवाज्याच्या आतल्या बाजूला द्वाररक्षकांची िठकाणे

िदसतात. हा(?) बु􀆇ज सोमसूत्री प्रद￸क्षणा क􀆇न पाहता येतो.

1

2 􀀚 हेसुद्धा पाहा

􀀗 छाया￸चत्रे

















􀀘 बाह्य दवु े

 प्रतापगड

􀀙 संदभर्

 सांगाती सह्याद्रीचा - यंग ￬झगारो

 ड􀆑गरयात्रा - आनंद पाळंदे

 दगु र्दशर्न - गो. नी. दांडेकर

 िकल्ले- गो. नी. दांडेकर

 दगु र्भ्रमणगाथा - गो. नी. दांडेकर

 ट्रेक द सह्याद्रीज

 सह्याद्री - स. आ. जोगळेकर

 दगु र्कथा - िननाद बेडेकर

 दगु र्वभै व - िननाद बेडेकर

 इ￸तहास दगु ार्ंचा - िननाद बेडेकर

 महाराष्ट्रातील दगु र् - िननाद बेडेकर

􀀚 हेसुद्धा पाहा

 भारतातील िकल्ले

3

􀀛 Text and image sources, contributors, and licenses

􀀛􀀑1 Text

 प्रतापगड 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%

AA%E0%A4%97%E0%A4%A1?oldid=1218142 योगदानकत􀃭: कोल्हापुरी, Sankalpdravid, अभय नातू, Shailendra, Sarjya, ज, TXiKiBoT,

MarathiBot, सुभाष राऊत, अजयिबडवे, हरकाम्या, Vinod rakte, Abhijitsathe, TjBot, Pmlineditor, EmausBot, Svikram69, Sachinvenga,

Mvkulkarni23, सांगकाम्या संकल्प, संतोष दिहवळ, Rohitraj99, िननावीआ￱ण अनािमक 4

􀀛􀀑2 Images

 ￸चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸चत्र:Pratapgad_panorama.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Pratapgad_panorama.jpg परवाना: CC BY-SA

2.0 योगदानकत􀃭: flickr http://flickr.com/photos/dhan/757902504/ मुळ कलाकार: dhan911

 ￸चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

􀀛􀀑3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0