राजगड

 राजगड

राजगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक िकल्ला आहे.

िकल्लेराजगड: 􀄪हदवी स्वराज्याची राजधानी, गडांचा राजा, रा-

￭जयांचा गड! ￱शव￸तथर् रायगड! 􀄪हदवी स्वराज्याची राजधानी-

गडांचा राजा, रा￭जयांचा गडराजगड हे￱शवाजी महाराजांचेपिह-

ले प्रमुख राजक􀄴य क􀃬 द्र. बुलंद, बेलाग आ￱ण बळकट राजगड

आजही आपल्याला 􀄪हदस्ु वराज्याची ग्वाही देत उभा आहे. पु-

ण्याच्या नैऋत्येला ४८ िक.मी. अंतरावर अन् भोरच्या बायव्येला

२४ िक.मी. अंतरावर नीरा-वेळवंडी-कानंदी आ￱ण गुंजवणी नांच्या

खोर्यांच्या बेचक्यात मु􀆆ंबदेवाचा ड􀆑गर उभा आहे. मावळभागा-

मध्ये राज्यिवस्तार साध्य करण्यासाठी राजगड आ￱ण तोरणा हे

दोन्ही िकल्लेमोक्याच्या िठकाणी होते. तोरणा जरी अभे असला

तरी बालेिकल्ला आकारानेलहान असल्यामुळेराजक􀄴य क􀃬 द्र म्हणून

हा िकल्ला सोयीचा नव्हता. त्यामानाने राजगड दगु र्म असून त्याचा

बालेिकल्ला तोरणा िकल्ल्यापेक्षा मोठा आहे. ￱शवाय राजगडाकडे

कोणत्याही बाजूनेयेताना एखादी टेकडी 􀄪कवा नदी ओलांडावीच

लागते एवढी सुर￸क्षतता होती,म्हणून आपले राजक􀄴य क􀃬 द्र म्ह-

णून ￱शवाजी महाराजांनी राजगडाची िनवड केली.राजगडाला तीन

माच्या व बालेिकल्ला आहे. बालेिकल्ला सवार्त उंच असून त्याची

समुद्रसपाटीपासूनची उंची १३९४ मीटर आहे.￱शवतीथर् रायगड

श्री ￱शवछत्रपत􀄱च्या कतर्ृत्वाचा िवस्तार दाखवतो तर दगु र्राज रा-

जगड त्यांच्या मह􀄧वाकांक्षेची उंची दाखवतो.

1 इ￸तहास

राजगड िकल्ला साधारण २००० वषार्पूव􀄲चा आहे. ड􀆑गराला िक-

ल्ल्याचेस्व􀆆प गौतमीपुत्र सातकण􀄲 यानेिदले. सन १६४५ मध्ये

￱शवरायांनी िकल्ला ताब्यात घेऊन त्यावर बांधकाम केलेव राजगड

असे नामकरण केले. मराठेशाहीची २६ वष􀃭 राजधानी याव्य￸त-

􀄭रक्त सदर िकल्ल्यावर राजारामाचा जन्म व सईबाईचं े िनधन या

मह􀄧वाच्या घटना घडल्या आहेत. राजगड हे￱शवाजी महाराजांचे

पिहले प्रमुख राजिकय क􀃬 द्र. बुलंद, बेलाग आ￱ण बळकट राजगड

आजही आपल्याला 􀄪हदस्ु वराज्याची ग्वाही देत उभा आहे.

पुण्याच्या नैऋत्येला ४८ िक.मी. अंतरावर व भोरच्या वायव्ये-

ला २४ क􀄴.मी. अंतरावर, नीरा-वेळवंडी-कानंदी आ￱ण गुंजवणी

नद्यांच्या खोर्याच्या बेचक्यात मु􀆆ंबदेवाचा ड􀆑गर उभा आहे.

मावळभागात राज्यिवस्तार साध्य करण्यासाठी राजगड व तोरणा

हेदोन्ही िकल्लेमोक्याच्या िठकाणी होते.

तोरणा जरी अभेद्य असला तरी बालेिकल्ला आकाराने लहान

असल्याने राजक􀄴य क􀃬 द्र म्हणुन हा िकल्ला सोयीचा नव्हता. त्या

मानाने राजगड हा दगु र्म असून त्याचा बालेिकल्ला तोरणा िकल्ल्या-

पेक्षा मोठा आहे. ￱शवाय, राजगडाकडे कोणत्याही बाजूने येताना

एखादी टेकडी 􀄪कवा नदी ओलांडावीच लागते.

एवढी सुर￸क्षतता होती म्हणुन राजांनी राजगडाची िनवड केली.

राजगडाला तीन माची व बालेिकल्ला आहे. बालेिकल्ला सवार्त उंच

असून समुद्रसपाटीपासून त्याची उंची १३९४ मीटर आहे. नंतर

राज्यकारभारासाठी गडावरची जागा अपुरी पडू लागल्यानेराजांनी

राजधानी त्यामानाने ऐसपसै आ￱ण दगु र्म अशा रायगडावर नेली.

2 राजगडा संबधीचेउल्लेख

१)'राजगड आ￱ण तोरणा हे दोन्ही िकल्लेअभे स्व􀆇पाचे असून

अशा िठकाणी वसले आहेत क􀄴 मावळयांचे नेते ￱शवाजी भेा-

सले यांना राज्यिवस्तारासाठी िकल्ल्यांचा भरपूर उपयोग झाला.'

-जेम्स डग्लस(बुक ऑफ बॉम्बे)

२) साक􀄴 मुस्तैदखान त्याच्या मा￭सरेआ￭लमिगरेनावाच्या ग्रंथात

म्हणतो- 'राजगड हा अ￸तशय उंच. त्याची उंची पाहता सवर् िक-

ल्ल्यात तो श्रेष्ठ होय असेम्हणता येईल. त्याचा घेर १२ कोसांचा

आहे. त्याच्या मजबूतीची तर कल्पनाही करवत नव्हती. ड􀆑ग-

राच्या दयार्खोयार्तून आ￱ण घनघोर अरण्यातून वायार्￱शवाय दसु रे

काही िफरकू शकत नाही. येथेपावसालाच फक्त वाट िमळू शकते.

इतर कोणीही त्यातून जाऊ शकत नाही.'

३) महेमद हा￱शम खालीखान याने 'मुन्तखबुललुबाब-ए-

महेमदॉशाही ' नामक ग्रंथामध्येम्हणतो,'राजगड िकल्ल्याचेमी कसे

वणर्न क􀆆?काय त्या िकल्ल्याची उंची, काय त्यांचा िवस्तार !जणू

काही आकाशच पसरले होतेत्याचेटोक पाहून छाती दडपे. त्या-

च्या भाराने पृथ्वी धारण करणारा पाताळातील वृषभ ओरडत

असावा. त्या भागात सापांचा सुळसुळाट होता. ￭जकडे ￸तकडे

िनरिनराळ्या प्रकारचे 􀄪हस पशुिदसत. त्यामुळे सगळे त्रस्त हो-

ऊन गेले. राजगड िकल्ला म्हणजे ड􀆑गराची रांग त्याचा घेर बारा

कोसांचा त्याला सगळीकडून वेढा घालणेकिठण होते.

इ￸तहास: इ￸तहासातून अस्पष्ट येणार्या उल्लेखांव􀆆न सातवाहन-

पूवर् म्हणजे साधारण २००० वषार् पूव􀄲 पासूनचा हा ड􀆑गर आहे.

ब्रम्हष􀄲 ऋष􀄱चेयेथेअसणारेवास्तव्य व याच ब्रम्हष􀄲 ऋष􀄱च्या ना-

वाव􀆆न येथे स्थापन झालेले श्री ब्रम्हष􀄲 देवस्थान याव􀆆न ड􀆑-

गर फार पुरातन असावा.राजगडाचे पूव􀄲चे नाव होते मुरंबदेव हा

िकल्ला बहमनी राजवटी मध्ये याच नावाने ओळखला जात असे

अथार्त त्यावेळी गडाचेस्व􀆇प फार काही भव्य िदव्य असेनव्हते.

इसवी सन १४९० च्या सुमारास अहमदनगरच्या िनजामशाहीचा

संस्थापक अहमद बिहरी याने वालेघाट आ￱ण तळकोकणातील

अनेक िकल्ले￬जकून प￸श्चम महाराष्ट्रात प्रभाव िनमार्ण केला आ￱ण

याच वेळी त्याने मु􀆇ं बदेव हा िकल्ला हस्तगत केला. मु􀆆मदेवाचे

गडकरी िबनाशतर् शरण आल्यामुळेअहमद बिहरीला िकल्ला ￬जक-

ण्यास िवशेष प्रयास करावेलागले नाही. पुढेिकल्ल्यावर िनजाम-

शाहीची सत्ता प्रस्थािपत झाल्यावर १२५ वष􀃭 िकल्ल्यावर कोणा-

चाही हल्ला झाला नाही. इसवी सन १६२५ च्या सुमारास मु􀆇मदेव

िकल्ला िनजामशाही कडून आिदलशही कडेआला. िनजामशहा-

च्या वतीनेबाजी हैबतराव ￱शलीमकर व त्याचेवडील􀆆द्राजी ना-

ईक या िकल्ल्याची व्यवस्था पाहत होते. म￭लक अंबरच्या आदे-

1

2 3 गडाची मािहती

शानुसार बाजी हैबरावाने मु􀆆मदेवाचा ताबा आिदलशाही सरदार

हैबतखामाकडे िदला. १६३० च्या सुमारास हा िकल्ला आिद-

लशहाकडून परत िनजामशाहीत दाखल झाला. शहाजीराजांचा

अ￸धकारी सोनाजी या िकल्ल्याचा कारभार पाहू लागला. िवजा-

पूर आिदलशाही सैन्याच्या एका तुकडीने िकल्ल्यावर हल्ला केला.

त्यात सोनाजी जखमी झाला. म्हणून बालाजी नाईक ￱शळीम-

कर आपल्या तुकडीसह मु􀆆मदेवाच्या रक्षणाथर् धावून गेला. तेव्हा

बालाजी नाईक जखमी झाला. या कामिगरी बद्दल शहाजीराजांनी

बाळाजी नाईक ￱शलीमकरांचा नंतर सन्मानही केला. ￱शवरायांनी

मु􀆆मदेवाचा िकल्ला कधी घेतला याचा ￭लखीत पुरावा आज मात्र

उपलब्ध नाही त्यामुळेिकल्ला ताब्यात कधी आला हेसांगणेअिन-

￸श्चतच आहे. ￱शवच􀄭रत्र सािहत्य खंडाच्या दहाव्या खंडात प्र￭सद्ध

झाललेएक वृत्त सांगतेक􀄴, '￱शवाजीनेशहामृग नावाचा पवर्त ता-

ब्यात घेऊन त्यावर इमारत बांधली.' सभासद बखर म्हणतो क􀄴,

'मुराबाद म्हणोन ड􀆑गर होता त्यास वसिवले त्याचे नाव राजगड

म्हणोन ठेिवले. त्या गडाच्या चार माच्या वसिवल्या सभासदा-

नेबालेिकल्ल्याला सुद्धा एक माची म्हणून गणली आहे.' मात्र सन

१६४६ ते१६४७ च्या सुमारास ￱शवरायांनी तोरणा िकल्ल्यासोबत

हा िकल्ला ￬जकून घेतला. हा िकल्ला बांधण्याचे काम महाराजांनी

मोठा झपाटाने सु􀆆 केले. त्या ड􀆑गरास तीन स􀆑डा 􀄪कवा माच्या

होत्या त्यासही तटबंदी केली. मुख्य िकल्ल्यास राजगड नाव ठेवून

एक इमारत उभी केली. तीन माच्यांना सुवेळा, संजीवनी आ￱ण

पद्मावती ही नावेिदली. ￱शरवळ नजीक खेडबारेनावाचा गाव हो-

ता तेथेरान फार होतेत्या िठकाणी फमार्शी आंब्याची झाडेलावून

पेठ वसिवली व ￸तचेनाव ￱शवापूर असेठेवले.इसवीसन १६६०

मध्येऔरंगजेबाच्या आज्ञेनुसार शािहस्तेखानाने￱शवाजी महारा-

जांच्या प्रदेशावर स्वारी केली. फारसी साधनांमधून अशी मािहती

िमळते क􀄴 शािहस्तेखानाने राजगडाकडे फौज पाठिवलेली होती

ह्या फौजेनेराजगडाच्या जवळपासची काही खेडी जाळून उध्वस्त

केली परंतुप्रत्यक्ष राजगड िकल्ला ￭जकंण्याचा प्रयत्न मात्र केला

नाही ६ एिप्रल १६६३ रोजी शाहीस्तेखानावर छापा घालून ￱श-

वाजी महाराज राजगडावर परतले. सन १६६५ मध्येिमझार्राजा

जय￬सग याने ￱शवरायांच्या प्रदेशावर स्वारी केली. दाऊदखान

आ￱ण राय￬सग या दोन सरदारांना त्याने या प􀄭रसरातील िकल्ले

￬जकण्यासाठी पाठिवले. ३० एिप्रल १६६५ रोजी मुगल सैन्या-

ने राजगडावर चाल केली. परंतुमराठांनी िकल्ल्याव􀆆न िवलक्षण

मारा केल्या मुळे मुगलांना माघार घ्यावी लागली. ￱शवाजी महा-

राजांनी जय￬सग बरोबर तह करताना २३ िकल्लेदेण्याचेमान्य केले

व स्वतःकडे१२ िकल्लेठेवले. या १२ िकल्ल्यांमध्येराजगड, तो-

रणा, ￬लगाणा, रायगड यांचा समावेश होतो. सभासद बखरीतील

उल्लेख खालील प्रमाणेआहे'सत्तावीस िकल्लेतांब्रास िदले. िनशाणे

चढिवली वरकड राजगड व कोट मोरोपंत पेशवेव िनलोपंत मुजु-

मदार व नेताजी पालकर सरनोबत असेमातुश्र􀄱च्या हवाली केलेव

आपणही िदल्लीस जावे, बादशाहाची भेट घ्यावी असा करार के-

ला.' ￱शवाजी महाराज आग्र् याहून िनसटून िनवडक लोकांिनशी

१२ सप्ट􀃬बर १६६६ ला राजगडाला सुख􀆆प पोचले. २४ फेब्रु-

वारी १६७० रोजी राजगडावर राजारामचा जन्म झाला. ￬सहगड

िकल्ला घेण्यासाठी ￱शवाजी महाराजांनी तानाजी मालुसुरेयास रा-

जगडाव􀆆नच १६७० मध्येपाठिवले. सन १६७१-१६७२ मध्ये

￱शवाजी महाराजांनी रायगड स्थान राजधानी साठी िन￸श्चत केले

आ￱ण राजधानी राजगडाव􀆆न रायगडाकडे हलिवली. ३ एिप्रल

१६८० रोजी ￱शवरायांचेिनधन झाल्यावर स्वराज्यावर औरंगजे-

बाच्या स्वारीचेसंकट कोसळले. ११ माचर् १६८९ रोजी संभाजी

महाराजांना पकडून ठार मारले यानंतर मुगलानी मराठांचे अनेक

गड ￬जकून घेण्याचा प्रयत्न केला. िकशोर￬सह हाडा या मुगल

सरदारानेजून १६८९ मध्येराजगड ￬जकून घेतला. औरंगजेबा-

नेअबुलखैरखान याला राजगडाचा अ￸धकारी म्हणून नेमले. मात्र

आप संभाजी महाराजांना पकडल्याची वातार् पसरली नव्हती त्या-

मुळे मराठांची फौज राजगडाभोवती गोळा झाली आ￱ण आपल्या

बळावर राजगड पुन्हा ￬जकून घेतला. जानेवारी १६९४ मधील

एका पत्रात शंकराजी नारायण स￸चव याने'कानद खोयार्तील दे-

शमुखांनी राजगडाच्या प􀄭रसरातील प्रदेशाचे मुगलांच्या हल्ल्या-

पासून संरक्षण केल्या बद्दल त्यांची इनामे त्यांचकडे चालवावीत

' असा आदेश िदला होता. पुढे ११नोह􀃬बर १७०३ मध्ये स्वतः

औरंगजेब जातीिनशी हा िकल्ला ￬जकण्यासाठी पुण्याहून िनघाला.

औरंगजेबाचा हा प्रवास मात्र सुखकर झाला नाही. राजगडाच्या

अलीकडे चार कोस घाटातला रस्ता आहे. रस्ता के वळ दगु र्म

होता औरंगजेबाने एक मिहना आधी काही हजार गवंडी, बेलदार

आ￱ण कामदार यांना रस्ता नीट करण्याच्या कामावर पाठिवले.

पण रस्ता काही नीट झाला नव्हता त्यामुळे बरेचशे सामान आहे

￸तथे टाकून ◌ावे लागले. २ ￸डस􀃬बर १७०३ रोजी औरंगजेब

राजगडा जवळ पोहचला. िकल्ल्यास मोच􀃭 लावले. िकल्ल्याचा बु-

􀆆ज तीस गज उंच त्याच उंचीचेदमदमेतयार क􀆇न त्यावर तोफा

चढिवल्या व बु􀆆जावर तोफांचा भडीमार क􀆆 लागले. तरिबयत-

खान आ￱ण हमीबुद्दीनखान यानेपद्मावतीच्या बाजूनेमोच􀃭 लावले.

पुढेदोन मिहनेझाले तरी िकल्ला काही हातात येत नव्हता. शेवटी

४ फेब्रुवारी १७०३ रोजी राजगड औरंगजेबाच्या हातात पडला.

इरादतखान याला औरंगजेबाने िकल्लेदार नेमले आ￱ण िकल्ल्या-

चे नाव 'नािबशहागड'असे ठेवले. २९ मे १७०७ रोजी गुणाजी

सावंत याने पंताजी ￱शवदेवा बरोबर राजगडावर स्वारी क􀆇न तो

िकल्ला ￬जकून घेतला आ￱ण पुन्हा िकल्ला मराठयांच्या स्वाधीन झा-

ला. पुढे शाहुच्या ताब्यात िकल्ला आल्यावर १७०९ मध्ये शाहुने

सुवेळा माचीस ३०० 􀆆पयेव संजीवनी माचीस १०० 􀆆पयेअशी

व्यवस्था लावून िदली.पेशवेकाळात राजगड हा स￸चवांच्या ता-

ब्यात होता. पेशवाई मध्ये आ￰थक प􀄭र􀄖स्थती वांरवार िबघडत

असल्यानेिकल्ल्यावर ￱शबंदीचेपगारही वेळेवर होत नसत. अशाच

प􀄭र􀄖स्थती मध्येराजगडावरील सेवकांचेपगार एक वषर्भर थकले

होते- राजवाडेखंड १२. यानंतर राजगड भोर संस्थानाच्या ता-

ब्यात गेला. त्याची व्यवस्था पाहण्यासाठी सहा अ￸धकारी नेमले.

सुवेळा माचीसाठी सरनोबत ￱शलीमकर, पद्मावती माचीसाठी सर-

नोबत-पवार घराण्यातील, संजीवनी माचीसाठी सरनोबत- खोपडे

घराण्यातील या ￱शवाय नाईक व सरनाईक हे अ￸धकारी सुद्धा

असत.

3 गडाची मािहती

िकल्ल्यावर जाण्यासाठी तीन वाटा आहेत.

1. गुंजवणेगावातून चोरदरवाजा माग􀃭

2. पाली गावातून पाली दरवाजा माग􀃭

3. वाजेघर माग􀃭.

4.3 राजवाडा 3

सुवेळा माची

4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

4.1 सुवेळा माची

पद्मावती तळ्याच्या बाजूनेवर गेलंक􀄴 रामेश्वर मंिदर आ￱ण पद्माव-

ती मंिदर आहे. इथून थोडंवर आलं क􀄴 एक ￸तठा आहे. त्यातील

एक रस्ता सरळ बालेिकल्ल्याकडे, एक डावीकडून सुवेळा माची-

कडेआ￱ण ￸तसरा उजवीकडेसंजीवनी माचीला जातो. ￸चलखती

बु􀆆ज, तशीच ￸चलखती तटबंदी ही गडाच्या दोन्ही माच्यांची वै-

￱शष्ट्येआहेत. थोडा उजवीकडे पाली दरवाजा आहे. गडावर

यायला तुलनेनेही सोपी वाट आहे. बालेिकल्ल्यावर जाण्यासाठी

बालेिकल्ल्यालाच वळसा घालून एका िठकाणी थोडीशी अवघड

आ￱ण उभी चढण चढावी लागते. बालेिकल्ल्याचा महादरवाजा

अजूनही दणकट आहे. वर चंद्रतळे आहे, एक ब्रम्हष􀄲 मंिदर आहे.

पद्मावती तलाव

4.2 पद्मावती तलाव

गुप्तदरवाजा कडून पद्मावती माचीवर आल्यावर समोरच सुबक

बांधणीचा िवस्तीणर् असा तलाव आढळतो. तलावाच्या ￮भती

आजही शाबूत आहेत. तलावात जाण्यासाठी त्याच्या ￮भतीतच

एक कमान तयार केलेली आहे. तलावात सध्या गाळ मोठा

प्रमाणात साचला आहे. रामेश्र्वराचे मंिदरःपद्मावती देवीच्या

मंिदरा समोरच पूवर्￱भमुख असे रामेश्र्वर मंिदर आहे. मंिदरातील

￱शव￬लग ￱शवकालीन आहे. मंिदरात असणारी मा􀆇￸तरायांची

मूत􀄲 द￸क्षणा￱भमुख आहे.

4.3 राजवाडा

रामेश्र्वर मंिदरापासून पायर्यांनी वर जातांना उजवीकडे रा-

जवाडाचे काही अवशेष िदसतात.या राजवाडामध्ये एक तलाव

आहे.या ￱शवाय राजवाडापासून थोडे पुढे गेल्यावर अंबारखाना

लागतो.याच्या थोडे पुढे सदर आहे. सदरेच्या समोर दा􀆆कोठार

आहे. सदरःही गडावरची सवार्त मह􀄧वाची अशी वास्तू. रामेश्र्वर

मंिदरापासून पायर्यांनी वर गेल्यावर उजव्या हातास राजवाडाचे

अवशेष आहेत. थोडे पुढे गेल्यावर उजवीकडे सदर आहे. पूव􀄲

या सदरेत ओटीच्या कडेस मधल्या खणात एक जुना गा￭लचा

व त्यावर लोड ठेवलेला असे.अनेक इ￸तहास तज्ज्ञांचे असे

मत आहे क􀄴 ही सदर नसून तटसरनौबताचे घर आहे. पाली

दरवाजाःपाली दरवाजाचा मागर् पाली गावातून येतो. हा मागर् फार

प्रशस्त असून चढण्यासाठी पायर्या खोदल्या आहेत. पाली दर-

वाजाचेपिहले प्रवेश द्वार भरपूर उंचीचेआ￱ण 􀆆ंदीचेआहे, यातून

हत्ती सुद्धा अंबारीसह आत येऊ शकतो. हे प्रवेशद्वार ओलांडून

२०० मी. पुढे गेल्यावर भरभक्कम बांधणीचे दसु रे प्रवेशद्वार आहे.

प्रवेशद्वाराचे संरक्षण चांगल्या बुलंद अशा बु􀆆जांनी केलेले आहे.

या दरवाजाचे वै￱शष्ट म्हणजे दरवाजाच्या वर आ￱ण बु􀆆जावर

परकोट बांधलेले आहेत. या परक􀆑टाना गोल आकाराचे झरोके

ठेवलेले आढळतात. अशा झरोक्यांना 'फ￭लका' असे म्हणतात.

या फ￭लकांचा उपयोग तोफा डागण्यासाठी होत असे. दरवाजातून

आत ￱शरल्यावर दोन्ही बाजूस पहारेकयार्ंच्या देवडा आहेत.

या दरवाजानेगडावर आल्यावर आपण पद्मावती माचीवर पोहचतो.

4.4 गुंजवणेदरवाजा

गुंजवण दरवाजा म्हणजे एकामागे एक असलेल्या तीन प्रवे-

शद्वारांची एक मा￭लक आहे. पिहला दरवाजा अत्यंत साध्या

बांधणीचा आहे. मात्र दरवाजाला दोन्ही बाजूस भरभक्कम बु􀆆ज

आहे. गजुं वणे दरवाजाच्या दसु र्या प्रवेशद्वाराला व￱ै शष्टपूणर्

कमान आहे.या दरवाजाच्या शेवटी व गणेश पट्टीच्या खाली

दोन्हीकडे दोन उपडे घट घेतलेल्या व एका कमलक￭लके समोर

असलेल्या स􀆑डा आहेत. सांप्रत या ￱शल्पाव􀆆न श्री 􀄪कवा

गज￱शल्प तयार झाले असावे असे अनुमान िनघते. या सवर्

गोष्ट􀄱व􀆆न असे अनुमान िनघते क􀄴,हे प्रवेशद्वार ￱शवपूवर्कालात

बांधलेले असावे. या प्रवेशद्वारातून आत आल्यावर दोन्ही बाजूस

पद्मावती माचीःराजगडाला एकूण ३ माच्या आहेत. या प􀃯क􀄴

सवार्त प्रशस्त अशी माची म्हणजे पद्मावती माची. पद्मावती

माची केवळ एक लष्करी क􀃬 द्र नसून िनवासाचे िठकाणही होते.

माचीवर बांधकामाचे अनेक अवशेष सापडतात. पद्मावती देवीचे

मिं दर,सईबाईचं ी समाधी ,हवालदारांचा वाडा, रत्नशाला, सदर,

पद्मावती तलाव, गुप्त दरवाजा, पाली दरवाजा, गुंजवणे दरवाजा,

दा􀆆गोळ्याची कोठारे या वास्तूआजही ￱शल्लक आहेत.या￱शवाय

पद्मावती माचीवर ब्राम्हणवगार्ची आ￱ण अष्टप्रधान मंडळाची काही

घरेआहेत.

4 4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

4.5 पद्मावती मंिदर

सध्या २००२ मध्ये या मंिदराचा जीण􀆒ध्दार केला आहे.

￱शवरायांनी िकल्लेमु􀆆ंबदेवाचे राजगड म्हणून नामकरण केल्यावर

येथेअसलेल्या जागेवर पद्मावती देवीचेमंिदर बांधले याचा उल्लेख

आढळतो. सध्या मंिदरात आपल्याला तीन मूत्यार् िदसतात. मुख्य

पुजेचे मूत􀄲 भोरच्या पंत स￸चवांनी स्थापन्न केली आहे. त्याच्या

उजव्या बाजुला लहान असलेली मूत􀄲 ￱शवरायांनी स्थािपत

केलेली आहे तर दोन मूत􀄲च्या मध्ये श􀃬दूर पहारेकयार्ंच्या देवडा

आहेत.फासलेला तांदळा म्हणजे पद्मावती देवीची मत􀄲 आहे.

या मंिदरात सध्या २० ते ३० जणांना राहता येते. मंिदराच्या

बाजूसच पाण्याचे टाके आहे. यातील पाणी िपण्यासाठी योग्य

आहे. मंिदराच्या समोरच सईबांईची समाधी आहे.

4.6 संजीवनी माची

सुवेळा माचीच्या बांधणीनंतर ￱शवाजीमहाराजांनी या माचीचे

बांधकाम करण्यास सुरवात केली. माचीची एकूण लांबी अडीच

िक.मी. आहे. ही माची सुद्धा ३ टप्प्यांमध्ये बांधलेली आहे.

संजीवनी माचीवरील घरांचे अवशेष आजही अ􀄖स्तत्वात आहेत.

माचीच्या प्रत्येक टप्प्यास ￸चलखती बु􀆆ज आहेत. पिहला टप्पा

खाली उत􀆆न उत्तरेकडे वळून तटालागत थोडे मागे चालत

गेल्यावर तीन ￸तहेरी बांधणीचे बु􀆆ंज लागतात. या ￸तन्ही

बु􀆆जावर ￱शवकालात प्रचंड मोठा तोफा असाव्यात या माचीवर

अनेक पाण्याची टाक􀄴 आहेत. या माचीला एकूण १९ बु􀆆ज

आहेत. माचीला भुयारी परकोटाची योजना केलेली आहे. या

भुयारातून बाहेरील तटबंदी कडे येण्यासाठी 􀄪दडांची व्यवस्था

केलेली आहे. संजीवनी माचीवर आळु दरवाजाने सुद्धा येते.

आळु दरवाजा पासून राजगडाची वै￱शष्टय असलेली ￸चलखती

तटबदं ी दतु फार् चालू होते. दोन्ही तटांमधील अतं र अधार्-पाऊण

मीटर असून खोली सुमारे ६ ते ७ मीटर आहे. या भागात

बु􀆆जांच्या ￸चलखतात उतरण्यासाठी पायर्यांच्या 􀄪दडा आहेत.

तसेच नाळेतून वर येण्यासाठी दगडी सोपान आहेत. माचीवर

तटबदं ी मध्ये काही जागी प्रात􀄫वधीची िठकाणे आढळतात. दहु ेरी

तटबंदीच्या शेवटी बलाढ बु􀆆ज आहेच यांचा उपयोग दूरवर

नजर ठेवण्यासाठी होत असे. आळु दरवाजाःसंजीवनी माचीवर

येण्यासाठी या दरवाजाचा उपयोग होत असे. तोरणा व􀆆न

राजगडावर येण्याचा एकमेव मागर् या दरवाजातून जात असे.

आळु दरवाजा स􀄖स्थतीला बयार्पैक􀄴 ढासाळलेल्या अवस्थतेत

आहे. या दरवाजावर एक ￱शल्प आहे. वाघाने एक सांबार

उताणे पाडले आहे असे ￸चत्र या ￱शल्पात दाखवले आहे.

सुवेळा माचीःमु􀆆ंबदेवाचा िकल्ला ताब्यात आल्यानंतर ￱शवाजी

महाराजांनी िकल्ल्याच्या पूव􀃭कडील ड􀆑गररांगेला भरभक्कम तटबंदी

बांधली, आ￱ण माचीला सुवेळा माची असे नाव ठेवले. पूव􀃭कडे

ही माची असल्यामुळे या माचीचे नाव सुवेळा असे ठेवले. सुवेळा

माची ही संजीवनी एवढी लांब नाही मात्र या माचीचेसुद्धा ३ टप्पे

आहेत. पूव􀃭कडे ही माची ￵चचोळी होत गेलेली आहे. माचीच्या

प्रारंभी टेकडी सारखा भाग आहे याला डुबा असे म्हणतात. या

डुब्याच्या डावीकडून रानातून जाणार्या वाटेने गेल्यावर ￱शबंदी

घरटे िदसतात. तेथे डाव्या हातास एक द￸क्षणमुखी वीर मा􀆆ती

व त्याच्या जवळ पाण्याचे टाक आहे. येथे असणारे चौथरे

येसाजी केक, तानाजी मालसुरे व ￱शल􀄱बकर या सरदारांची

होती. येथून सरळ जाणारी वाट सुवेळा माचीच्या दसु र्या

टप्पयावर जाते तर डावीकडे जाणारी वाट काळेश्र्वरी बु􀆆जाच्या

प􀄭रसरात घेऊन जाते. आपण माचीच्या िदशेनेथोडेपुढेगेल्यावर

उजवीकडे एक सदर लागते. येथून पुढे तटबंदीच्या खरा भाग

सु􀆆 होतो. येथील तटबंदी दोन टप्प्यांत िवभागली असून प्रत्येक

टप्प्याच्या शेवटी ￸चलखती बु􀆆ज आहे. दसु र्या टप्प्यात गेल्यावर

तटबंदीच्या दोन्ही बाजूस आतील अंगास भुयारी ￸चलखती

परकोटाची रचना के ली आहे. दसु र्या टप्पयाकडे जातांना एक

उंच खडक लागतो आ￱ण या खडकात ३ मीटर व्यासाचेएक ￱छद्र

आढळते या खडकालाच नेट 􀄪कवा 'हत्तीप्रस्तर' असे म्हणतात.

या हत्तीप्रस्तराच्या अलीकडे तटातील गणपती आढळतो व

तेथूनच पुढे तटातून खाली जाण्यासाठी गुप्त दरवाजा आहे.

या दरवाजाला मढे दरवाजा असे म्हणतात.हत्ती प्रस्तराच्या

पुढील भागात सुद्धा एक असाच गुप्त दरवाजा सुवेळामाचीच्या

सवार्त शेवटच्या टप्प्यात खालच्या भागात वाघजाईचे￱शल्प आहे.

4.􀀚 काळेश्र्वरी बु􀆆ज आ￱ण प􀄭रसर

सुवेळा माचीच्या दसु र्या टप्प्याकडे जाणार्या वाटेच्या उजवीकडे

वळल्यावर आपल्याला पाण्याची काही टाक􀄴 िदसतात. पुढे

रामेश्र्वर मंिदराचे काही अवशेष आहेत.या रामेश्र्वर मंिदरात

￱शव￬लग, भग्र नंदी, एक यक्षमूत􀄲 अशी ￱शल्पे आढळतात. या

रामेश्र्वर मंिदराच्या वरील बाजूस ￱शलाखंडावर गणेशाची प्र￸तमा,

पावर्ती, ￱शव￬लग अशी ￱शल्पे आहेत. येथून थोडेसे पुढे गेल्यावर

काळेश्र्वरी बु􀆆ज आहे. येथेच तटात एक गुप्त दरवाजा देखील

आढळतो.

4.􀀛 बालेिकल्ला

राजगडाच्या सवार्त उंच भाग म्हणजे बालेिकल्ला होय. या बाले-

िकल्ल्याकडे जाणारा रस्ता कठीण आ￱ण अ􀆆ंद आहे. चढण सं-

पल्यानंतर बालेिकल्ल्याचा दरवाजा लागतो. यालाच महादरवाजा

असेही म्हणतात. आजही दरवाजा चांगल्या 􀄖स्थतीत आहे. प्र-

वेशद्वाराची उंची ६ मीटर असून प्रवेशद्वारावर कमळ, स्व􀄖स्तक ही

शुभ￸चन्ह कोरलेली आहेत. बालेिकल्ल्याला साधारण १.५ मीटर

उंचीची तटबंदी बांधलेली असून िव￱शष्ट अंतरावर बु􀆆जही ठेवले-

ले आहेत. दरवाजातून आत गेल्यावर समोरच जननीमंिदर आहे.

येथून पुढेगेल्यावर चंद्रतळे लागते. तळ्याच्या समोरच उत्तरबु􀆆च

आहे. येथून पद्मावती माची आ￱ण इतर सवर् प􀄭रसर िदसतो. बु-

􀆆जाच्या खालून एक पायवाट बालेिकल्ल्यावर येते आता मात्र ही

वाट एक मोठा ￱शलाखंड टाकून बंद केलेली आहे.ही वाट ज्या बु-

􀆆जाव􀆇न वर येतेत्या बु􀆆जाला उत्तर बु􀆆ज असेम्हणतात.येथून

संपूणर् राजगडाचा घेरा आपल्या लक्षात येतो.या उत्तर बु􀆆जाच्या

बाजुला ब्रम्हष􀄲 ऋष􀄱चेमंिदर आहे.या ￱शवाय बालेिकल्ल्यावर का-

ही भग्र अवस्थेतील इमारती चौथरे, वाडांचे अवशेष आढळतात.

राजगड िकल्ला संपूणर् पाहण्यासाठी साधारण २ िदवस लागतात.

गडाव􀆆न तोरणा, प्रतापगड, रायगड, ￭लगांणा, ￬सहगड, पुरंदर,

वज्रगड, मल्हारगड, रोहीडा, रायरेश्र्वर आ￱ण लोहगड, िवसापूर हे

िकल्लेिदसतात.

5

5 छाया￸चत्रे

6 गडावर जाण्याच्या वाटा

कजर्त, पाली बसस्थानकाव􀆆न जाणार्या रा.प. मंडळाच्या गाड्या

􀄪कवा खाजगी वाहन.

पुणे, गुंजवणेबसस्थानकाव􀆆न जाणार्या रा.प. मंडळाच्या गाड्या

􀄪कवा खाजगी वाहन.

गडावर जाण्यासाठी अनेक मागर् आहेत. १.गुप्तदरवाज्याने राज-

गड: पुणे - राजगड अशी एस.टी पकडून आपल्याला वाजेघर या

गावी उतरता येते.बाबुदा झापा पासून एक तासाच्या अंतरावर रे-

￬लग आहेत.यांच्या साह्यानेअत्यंत कमी वेळात राजगडावर जाता

येते.यावाटेनेगडावर जाण्यास ३ तास लागतात.

२.पाली दरवाज्याने राजगडः पुणे-वेल्हे एस.टी.ने वेल्हे माग􀃭 पाबे

या गावी उत􀆆न कानद नदी पार क􀆇न पाली दरवाजा गाठावा.ही

वाट पायर्याची असून सवार्त सोपी आहे.यावाटेनेगडावर जाण्यास

३ तास लागतात

३.गुंजवणेदरवाज्यानेराजगङ: पुणेवेल्हेया हमरस्त्यावरील मा-

गार्सनी या गावी उतरावेआ￱ण ￸तथून साखरमाग􀃭 गुंजवणेया गावात

जाता येते.ही वाट अवघड आहे.या वाटेव􀆇न गड गाठण्यास अडीच

तास लागतात.मािहतगारा ￱शवाय या वाटेचा उपयोग क􀆇 नये.

४.अळुदरवाज्यानेराजगडः भुत􀆑डेमाग􀃭 आळुदरवाज्यानेराजगड

गाठता येतो.￱शवथर घळीतून ही अळू दरवाज्याने राजगड गाठता

येतो.

५.गुप्तदरवाजामाग􀃭 सुवेळामाची: गुंजवणे गावातून एक वाट जंग-

लातून गुप्तदरवाजेमाग􀃭 सुवेळा माचीवर येते.

राहण्याची सोय: १.गडावरील पद्मावती मंिदरात २० ते २५

जणांची रहाण्याची सोय होते.

२.पद्मावती माचीवर रहाण्यासाठी पयर्टक िनवासाच्या खोल्या

आहेत.

जेवणाची सोय: आपण स्वतः करावी.

पाण्याची सोय: पद्मावती मंिदराच्या समोरच बारामही िपण्याच्या

पाण्याचेटाके आहे.

जाण्यासाठी लागणारा वेळ: ३ तास

􀀚 सूचना / अ￸धक मािहती

ट्रेक्क्िषतीज

6 􀀛 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

􀀛 Text and image sources, contributors, and licenses

􀀛.1 Text

 राजगड 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A1?oldid=1239035

योगदानकत􀃭: Sankalpdravid, अभय नातू, Sarjya, Abhiyadav~mrwiki, MarathiBot, Kaustubh, हरकाम्या, Vinod rakte, Gauravjl, Misslinius,

Belasd, सांगकाम्या, Dr.sachin23, EmausBot, Sachinvenga, सांगकाम्या संकल्प, सांगकाम्या संतोष, िननावीआ￱ण अनािमक 11

􀀛.2 Images

 ￸चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸चत्र:Lake_Rajgad.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Lake_Rajgad.jpg परवाना: CC BY 2.0 योगदानकत􀃭:

originally posted to Flickr as rajgarh मुळ कलाकार: vivek Joshi

 ￸चत्र:Pali_Darwaza_Rajgad.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Pali_Darwaza_Rajgad.jpg परवाना: CC BYSA

2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as F1250022 मुळ कलाकार: Ankur P

 ￸चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

 ￸चत्र:Suvela_Machi_from_Balekilla.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/46/Suvela_Machi_from_Balekilla.jpg

परवाना: CC BY 2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as Suvela Machi from Balekilla मुळ कलाकार: vivek Joshi

􀀛.3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0