मरुड जंजिरा

 मु􀆆ड जं￭जरा

मु􀆆ड जं￭जरा

सात मजली राणीचा महाल,

मु􀆆ड जं￭जरा

महाराष्ट्राला मोठा सागर िकनारा लाभला आहे. अनेक खाड्यांमुळे

हा सागर िकनारा दंतुर झालेला आहे. सृिष्टस􀆔दयार्नेनटलेल्या या

सागर िकनार्याजवळ अनेक प्रेक्षणीय आ￱ण ऐ￸तहा￭सक घटनांना

उजाळा देणारी अनेक स्थळे आहेत. या िकनार्यावर असलेल्या

जलदगु ार्ंमध्ये रायगड ￭जल्ह्यातील मु􀆆ड-ज￭ं जरा हा एक अभे-

द्य िकल्ला आहे. रायगड ￭जल्ह्याच्या प￸श्चम अंगाला अरबी समुद्र

आहे. या समुद्राला लागूनच मु􀆆ड तालुक्यातील मु􀆆ड नावाचे

गाव आहे. मु􀆆डच्यापुढे दंडा आ￱ण राजपुरी ही गावे समुद्रिक-

नारी आहेत. मु􀆆डपासून राजपुरी चार पाच िकलोमीटर अंतरावर

आहे. हे गाव खाडीच्या िकनार्यावर आहे. या राजपुरी गावाच्या

प￸श्चमेला समुद्रात एका बेटावर मु􀆆ड-जं￭जरा आहे. राजपुरीहून या

िकल्ल्यावर जाण्यासाठी ￱शडाच्या होड्यांची सोय आहे.

जं￭जराचा अथर् समुद्राने वेढलेला िकल्ला. भक्कम बांधकाम आ￱ण

आजूबाजूला समुद्र, या￱शवाय मु􀆆ड-जं￭जराच्या तटावर ५७२

तोफा आहेत. त्यामुळेच हा जं￭जरा अभेद्य होता. या तोफां-

मध्ये िवशेष मोठी आ￱ण लांब पल्ल्याची कलाल बांगडी ही तोफ

होती. ￱शवाजीच्या काळात महाराष्ट्राच्या स्वराज्यासाठी हा जं￭जरा

शेवटपयर्ंत अजेय रािहला.

1 इ￸तहास

जं￭जरा हा शब्द अरबी भाषेतून आपल्याकडे 􀆆ढ झालेला आहे.

अरबी भाषेतील जझीरा या शब्दाव􀆆न तो आलेला आहे. जझीरा

म्हणजेबेट. या बेटावर पूव􀄲 एक मेढेकोट होता. त्यावेळी राजपु-

रीला मुख्यत: कोळी लोकांची वस्ती होती. या कोळ्यांना लुटा􀆇

आ￱ण चाचेलोकांचा नेहेमीच उपद्रव होत असे. तेव्हा या चाच्यां-

ना प्र￸तबंध करण्यासाठी या बेटावर मेढेकोट उभारण्यात आला.

मेढेकोट म्हणजेलाकडाचेमोठाले ओंडके एका शेजारी एक रोवून

तयार केलेली तटबंदी. या तटबंदीमध्ये कोळी लोक सुर￸क्षतपणे

रहात असत. त्यावेळी त्यांचा प्रमुख होता राम पाटील. हा मेढे-

कोट बांधण्यासाठी त्यावेळी िनजामी ठाणेदाराची परवानगी घ्यावी

लागली होती. मेढेकोटाची सुर￸क्षतता लाभताच राम पाटील त्या

ठाणेदाराला जुमानेसा झाला. त्यामुळे ठाणेदारानेत्याचा बंदोबस्त

करण्यासाठी िपरमखानाची नेमणूक केली.

राम पाटील आपल्याला मेढेकोटाच्या जवळही िफरकू देणार ना-

ही, याची कल्पना िपरमरखानाला होती. तो अ￸तशय चतुर होता.

त्यानेआपण दा􀆇चेव्यापारी आहोत, असेभासवून आपली गल-

बते खाडीत नांगरली. राम पाटीलाशी स्नेह राहावा म्हणून दा-

􀆇चे काही 􀄪पपे त्याने भेट म्हणून पाठवली. त्यामुळे राम पाटील

खूष झाला. िपरमखानाने मेढेकोट पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली.

िपरमखान मेढेकोटात गेला. रात्री सवर् कोळी दा􀆇 िपऊन ￬झग-

ले असताना िपरमखानानेबाक􀄴च्या गलबतांमधून असलेले सैन्य

तेथेउतरवून सवार्ंची कत्तल क􀆇न मेढेकोट ताब्यात घेतला.

पुढे िपरमखानाच्या जागी बुर्हाखानाची नेमणूक झाली. त्या-

नेतेथेभक्कम िकल्ला बांधण्याची परवानगी िनजामाकडून िमळवली.

सध्याचेजेबांधकाम आहेतेया बुर्हाणखानानेबांधलेलेआहे. पु-

ढेइ.स.१६१७ मध्ये￭सद्दी अंबर यानेबादशहाकडून स्वतंत्र सनद

िमळवून जहािगरी प्राप्त केली. जं￭जरा संस्थानचा हा मूळ पु􀆆ष

समजला जातो.

जं￭जर्याचे ￭सद्दी हे मुळचे अिबसीिनयामधील असून, हे दयार्वद􀄲

शूर, काटक व दणकट होते. त्यांनी प्राणपणाने जं￭जरा लढवला.

अनेकांनी जं￭जरा ￬जकण्याचा प्रयत्न केला. पण तो यशस्वी होऊ

शकला नाही. छत्रपती ￱शवाजी राजांनाही जं￭जर्यावर स्वािमत्व

िमळवता आले नाही. इ.स.१६१७ ते इ.स.१९४७ अशी ३३०

वष􀃭 जं￭जरा अं￭जक्य रािहला. जं￭जर्याचे प्रवेशद्वार पूवार्￱भमुख

आहे. होडीने आपण प्रवेशद्वारापयर्ंत पोहोचतो. या प्रवेशद्वाराच्या

आत एक उपदार आहे. प्रवेशद्वाराजवळ एक ￱शल्प आहे. बुर्हा-

णखानाची दप􀆒क्त􀄴च या ￸चत्रातून िदसून येते. एका वाघाने चारही

पायात चार हत्ती पकडले आहेत व शेपटीत एक हत्ती गुंडाळला

1

2 2 िकल्ल्याची अवस्था

जं￭जर्याचा पुरातन झ􀃬डा

आहे, असे ते ￸चत्र आहे. बुर्हाखान इतर सत्ताधीशांना सुचवतो

आहेक􀄴, "तुम्ही हत्ती असाल, मी पण शेर आहे. या िकल्ल्याकडे

वाकड्या नजरेनेपाहण्याचेधाडस क􀆇 नका.”

या िकल्ल्यातील ￭सद्दी सरदारांनी हा िकल्ला सदैव अ￬जक्य राख-

ला. ￱शवाजी महाराजांनी तर हा िकल्ला हस्तगत करण्यासाठी या

िकल्ल्यानजीक पाच सहा िक.मी. अतं रावर पद्मदगु र् नावाचा मजबूत

िकल्ला उभारला होता पण तरीही मु􀆆डचा जं￭जरा ￬जकणेमहारा-

जांना शक्य होऊ शकले नाही.

2 िकल्ल्याची अवस्था

जं￭जर्याची तटबंदी बुलंद आहे. त्याला सागराकडेही एक दरवा-

जा आहे. असे एकोणीस बुलंद बु􀆇ज आहेत. दोन बु􀆆जांमधील

अंतर ९० फुटांपेक्षा जास्त आहे. तटबंदीवर जाण्यासाठी जा-

गोजाग पायर्या ठेवलेल्या आहेत. तटबंदीमध्ये कमानी आहेत.

त्या कमानीमध्ये त􀆑ड क􀆇न तोफा ठेवलेल्या आहेत. जं￭जर्या-

वर ५१४ तोफा असल्याचा उल्लेख आहे. यातील कलालबांगडी,

लांडाकासम व चावरी या तोफा आजही पाहायला िमळतात.

िकल्ल्याच्या मध्यभागी सु􀆆लखानाचा भव्य वाडा आज पडक्या

अवस्थेत आहे. पाण्याचे दोन मोठे तलाव आहेत. िकल्ल्यामध्ये

पूव􀄲 तीन मोहल्लेहोते. यातील दोन मोहल्लेमुसलमानांचे व एक

इतरांचा असेहोते. पूव􀄲 िकल्ल्यामध्येमोठी वस्ती होती. राजाश्रय

संपल्यानंतर ती सवर् वस्ती तेथून उठून गेली.

जं￭जर्याच्या तटबंदीव􀆆न िवस्तृत प्रदेश िदसतो. यात सागरा-

तील कासा उफर् पद्मदगु र् व िकनार्यावरील सामराजगड हेही येथून

िदसतात. ३३० वष􀃭 अभेद्य आ￱ण अं￭जक्य रािहलेल्या जं￭ज-

रेमेह􀆆ब पाहताना इ￸तहासातील अनेक पवार्ंचा आलेख आपल्या

नजरेसमो􀆇न तरळून जातो. थोडा इ￸तहासाचा अभ्यास क􀆆न

जं￭जर्याला भेट िदल्यास ती िन￸श्चतच संस्मरणीय ठरेल.'

असा हा अजेय जं￭जरा, २० ￭सद्दी सत्ताधीशांनंतर आलेल्या ￭सद्दी

मुहमंदखान हा शेवटचा ￭सद्दी असताना, व त्या राज्याच्या ३३०

वषार्ंनी ३ एिप्रल १९४८ रोजी भारतीय संघराज्यात िवलीन झाले.

3

3 Text and image sources, contributors, and licenses

3􀀑1 Text

 मु􀆆ड जं￭जरा 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A1_%E0%A4%

9C%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE?oldid=1340921 योगदानकत􀃭: कोल्हापुरी, Sankalpdravid,

अभय नातू, Shailendra, ज, VolkovBot, Heramb, SieBot, MarathiBot, सुभाष राऊत, हरकाम्या, Gypsypkd, Belasd, V.narsikar, Dr.sachin23,

EmausBot, Prabodh1987, WikitanvirBot, Mvkulkarni23, सांगकाम्या संकल्प, PixelBot, Vivekpokale, िननावी, Lalya1982आ￱ण अनािमक 4

3􀀑2 Images

 ￸चत्र:Janjira.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Janjira.svg परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: स्वतःचे काम

मुळ कलाकार: Robert Alfers

 ￸चत्र:Janjira_Fort_bastions_3.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Janjira_Fort_bastions_3.jpg परवाना: CC

BY 2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as Janjira Fort मुळ कलाकार: Himanshu Sarpotdar

 ￸चत्र:This_used_to_be_seven_storey_high_once_upon_a_time.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a9/This_

used_to_be_seven_storey_high_once_upon_a_time.jpg परवाना: CC BY-SA 2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as This used

to be seven storey high once upon a time मुळ कलाकार: Nagesh Kamath

 ￸चत्र:Wiki_letter_w.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6c/Wiki_letter_w.svg परवाना: CC BY-SA 3.0 योगदान-

कत􀃭: स्वतःचेकाम; Wikimedia Foundation मुळ कलाकार: SVG Jarkko Piiroinen; rights, design and origin Wikimedia Foundation

3􀀑3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0