रायगड (िकल्ला)
रायगड महादरवाजा
रायगड (िकल्ला) हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक डगरी
िकल्ला आहे.
1 भौगो￭लक स्थान
िकल्लेरायगड हा महाराष्ट्रातील रायगड ￭जल्ह्यातील सह्याद्रीच्या
पवर्तरांगांत असून समुद्रसपाटीपासून सुमारे८२० मीटर (२७००
फूट) उंचीवर आहे. मराठी साम्राज्याच्या इतहासामध्ये त्याची
एक खास ओळख आहे. छत्रपती शवाजीराजांनी रायगडचेस्थान
आण महव पाहून १७ व्या शतकात याला आपल्या राज्याची रा-
जधानी बनिवली. शवराज्याभषेक याच िठकाणी झाला. गडावर
पोहोचायला जवळ-जवळ १४००-१४५० पायर्या आहेत. इंग्र-
जांनी गड कब्जात घेतल्यानंतर लुटून त्याची नासधूस केली.
2 इतहास
िविकपीडयातील इतहासिवषयक लेखात पाळावयाचे लेखन-
संकेत
रायगडाचेप्राचीन नाव ‘रायरी’ हेहोते. युरोपचेलोक त्यास ‘पू-
वकडील ￭जब्राल्टर’ असेम्हणत असत. ￭जब्राल्टरचेठाणे￭जतके
अ￬जक्य ततकाच रायगड अ￬जक्य व दगु र्म. पाचशे वषार्ंपूव त्यास
गडाचे स्वप नव्हते व तो नुसता एक डगर होता, तेव्हा त्यास
‘रा￭सवटा’ व ‘तणस’ अशी दोन नावेहोती. त्याचा आकार, उं-
ची व सभोवतालच्या दर्या यावन त्यास ‘नंदादीप’ असेही नाव
पडले. िनजामशाहीत रायगडाचा उपयोग कैदी ठेवण्यापुरता होई.
मोर्यांचा प्रमुख यशवंतराव मोरेजावळीहून पळून रायगडावर जा-
ऊन रािहला तर प्रतापराव मोरेिवजापुरास पळाला. महाराजांनी
६ एिप्रल १६५६ रोजी रायरीस म्हणजेच रायगडास वेढा घातला
व मेमिहन्यात रायरी महाराजांच्या ताब्यात आली. तेथेअसताना,
कल्याणचा सुभेदार मुल्ला अहमद ख￭जना घेऊन िवजापूरकडेिन-
घाल्याची बातमी महाराजांना समजली. त्यांनी तो ख￭जना लुटून
रायगडावर आणला व त्या ख￭जन्याचा उपयोग गडाच्या बांध-
कामासाठी केला. रायगडाचा माथा राजधानी बनवण्यास सोयीचा
व पुरेसा आहे. शत्रूला अवघड वाटणार्या प्रदेशातले ते अधक
अवघड िठकाण आहे. सागरी दळणवळणासही हे िठकाण जवळ
आहे. म्हणून महाराजांनी राजधानीसाठी या गडाची िनवड केली.
सभासद बखर म्हणते-
याच दगु र्दगु श्र्वराला १५ िविवध नावांनी संबोधले गेले आहे.
१.रायगड २.रायरी ३.इस्लामगड ४.नंदादीप ५.जंबुद्वीप ६.तणस
७.राशवटा ८.बदेनूर ९.रायिगरी १०.राजिगरी ११.भवगड
१२.रेड्डी १३.शवलंका १४.राहीर आण १५.पूवकडील ￭जब्रा-
ल्टर.
देविगरीच्याहुन दशगुणी, दीड गाव उंच, प्रशस्त जागा. पजर्न्यकाळी
कड्यावर गवत उगवत नािह. उभ्या कड्यावर पाख उतरावयास
जागा नािह. हे बघून महाराज खुशीने म्हणाले… तख्तास जागा
हाच गड करावा. छत्रपती शवाजी महाराजांच्या या शब्दाचा उल्लेख
बखरीत आहे. रायगडाचेस्थान लक्षात घेऊन या िकल्यावरच रा-
जधानी बसवण्याचंमहाराजांनी िनश्चत केलं. रायगडाच जुनंनाव
रायरी, गडाचा िवस्तार प्रचंड असून समुद्र सपाटीपासून िकल्याची
उंची २९०० फुट आहे. गडाला सुमारे १४५० पायर्या आहेत.
गडाच्या पश्चमेकडे िहरकणीचा बुज, उत्तरेकडच टकमक टोक
श्री शरकाई मंिदर आण मध्यभागी असलेला महाराजांचा पुतळा
हेमुख्य आकषर्ण आहे.
शक पाचव्या शतकापासून रायगडाचेस्वामी होते. याची आठवण
देणारी गड्स्विमनी श्री शरकाई मंिदर गडावर आहे. लोकमा-
न्य िटळकांच्या काळात मावळंकर नावाच्या इं￭जिनअर नेहेमंिदर
बांधले आहे. तेश्री शरकाई चेमूळ मंिदर नाही. मूत मात्र प्राचीन
1
2 4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे
आहे. मूळ शरकाई मंिदर राजवाड्यास लागून डावीकडे होळी
माळावर होते. तेथे मूळ देवळाचा चबुतरा अजूनही आहे. िब्रटीश
काळापासून तेथेश्री शरकाई चा घरटा हा नामफलक होता.
3 शवराज्याभषेक
शवराज्याभषेक हा रायगडाने अनुभवलेला सवर्श्रेष्ठ प्रसंग
आहे. महाराजांचा राज्याभषेक म्हणजे, महाराष्ट्राच्याच नव्हे तर
भारताच्या इतहासातील एक लक्षणीय घटना आहे. १९ मे
१६७४ रोजी राज्याभषेकाच्या िवधी पूव महाराजांनी प्रताप-
गडाच्या भवानीचे दशर्न घेतले. तीन मण सोन्याचे म्हणजेच ५६
हजार कमतीचे छत्र देवीला अपर्ण केले. गडावरील राज सभेत
६ जून १६७४, ज्येष्ठ शुद्ध १३ शके १५९६, शिनवार या िदवशी
राज्याभषेक साजरा झाला. २४ सप्टबर १६७४, ल￭लता पंचमी
आश्वन शुद्ध ५, आनंद संवत्सर शके १५९६ या िदवशी तांित्रक
पद्धतीने राजांनी स्वतःला आणखी एक राज्याभषेक कन घे-
तला. या मागचा खरा हेतूहा जास्तीत जास्त लोकांना समाधान
वाटावेहा होता. हा राज्याभषेक िनश्चलपुरी गोसावी याच्या हस्ते
पार पडला.
कवी भूषण रायगडाचेवणर्न करतो क -
4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे
१. पाचाडचा ￭जजाबाईचं ा वाडा : उतारवयात ￭जजाबाईनं ा गडा-
वरची थंड हवा, वारा मानवत नसे, म्हणून महाराजांनी त्यांच्या-
साठी पाचाडजवळच एक वाडा बांधून िदला. तोच हा मासाहेबां-
चा राहता वाडा. वाडाची व्यवस्था ठेवण्यासाठी काही अधकारी
तसेच शपायांची व्यवस्थाही महाराजांनी केली होती. पायर्यांची
एक उत्तम िवहीर, तसेच ￭जजाबाईनं ा बसण्यासाठी के लेले दग-
डी आसन बघण्यासारखे आहे. यास ‘तक्क्याची िवहीर’ असेही
म्हणतात.
२. खुबलढा बुज : गड चढू लागलेम्हणजेएक बुजाचेिठकाण
िदसते, तोच हा सुप्र￭सद्ध खुबलढा बुज. बुजाशेजारी एक दर-
वाजा होता, त्यास ‘चत् दरवाजा’ म्हणत पण हा दरवाजा आता
पूणर्पणेउध्वस्त झाला आहे.
३. नाना दरवाजा : या दरवाजास ‘नाणेदरवाजा’ असेही म्हणत.
या दरवाजाचा संबंध नाना फडणसांशी लावला जातो अशी गैर-
समजूत आहे. नाना दरवाजा याचाच अथर् लहान दरवाजा. इ.स.
१६७४ च्या मे मिहन्यात राज्याभषेकाच्या िनिमत्ताने इंग्रजांचा
वकल हेन्री ऑक्झडन याच दरवाजाने आला होता. या दरवा-
ज्यास दोन कमानी आहेत. दरवाज्याच्या आतील बाजूस पहारे-
कर्यांसाठी दोन लहान खोल्या आहेत. त्यांस ‘देवडा’ म्हणतात.
दरवाजास अडसर घालण्यासाठी खोबणी िदसतात.
४. मदारमोचार् कवा मशीदमोचार् : चत् दरवाज्याने गेल्यावर
नागमोडी वळणे घेत गेलेल्या रस्त्याने पुढे गेल्यावर एक सपाटी
लागते. या मोकळ्या जागेत टोकाशी दोन पडक्या इमारती िद-
सतात. त्यापकै एक पहारके र्यांची जागा असून दसु रे धान्याचे
कोठार आहे. येथेमदनशहा नावाच्या साधूचेथडगेआहे. तेथेएक
प्रचंड तोफही िदसते. येथून पुढे गेल्यावर खडकात खोदलेल्या
तीन गुहा िदसतात.
५. महादरवाजा : महादरवाज्याच्या बाहेरील अंगास वर दो-
न्ही बाजूस दोन सुंदर कमळाकृती कोरल्या आहेत. दरवाज्यावर
असणार्या या दोन कमळांचा अथर् म्हणजे िकल्ल्याच्या आत ‘श्री
आण सरस्वती’ नांदत आहे. ‘श्री आण सरस्वती’ म्हणजेच
‘िवद्या व लमी’ होय. महादरवाज्याला दोन भव्य बुज असून
एक ७५ फू ट तर दसु रा ६५ फू ट उंच आहे. तटबदं ीमध्ये जी
उतरती भोके ठेवलेली असतात त्यास ‘जंग्या’ म्हणतात. शत्रूवर
मारा करण्यासाठी ही भोके ठेवलेली असतात. बुजांमधील दर-
वाजा हा वायव्य िदशेस तड कन उभा आहे. महादरवाज्यातून
आत आल्यावर पहारेकर्यांच्या देवडा िदसतात तसेच संरक्षकां-
साठी केलेल्या राहण्याच्या खोल्या िदसतात. महादरवाज्यापासून
उजवीकडे टकमक टोकापयर्ंत तर डावीकडे िहरकणी टोकापयर्ंत
तटबंदी बांधलेली आहे.
६. चोरदडी : महादरवाज्यापासून उजवीकडेटकमक टोकापयर्ंत
जी तटबंदी जाते, त्यावन चालत गेल्यास ￭जथेही तटबंदी सं-
पते, त्याच्या थोडेअलीकडेबुजात ही चोरदडी बांधलेली आहे.
बुजाच्या आतून दरवाजापयर्ंत येण्यासाठी पायर्या आहेत.
७. हत्ती तलाव : महादरवाज्यातून थोडेपुढेआल्यावर जो तलाव
िदसतो तो हत्ती तलाव. गजशाळेतून येणार्या हत्तच्या स्नानासाठी
आण िपण्यासाठी या तलावाचा उपयोग होत होता.
८. गंगासागर तलाव : हत्तीतलावापासून जवळच रायगड ￭जल्हा
परषदेच्या धमर्शाळेच्या इमारती िदसतात. धमर्शाळेपासून दक्ष-
णेकडेअंदाजे५० -६० पावले चालत गेल्यास जो तलाव लागतो
तो गंगासागर तलाव. महाराज्यांच्या राज्याभषेकानंतर सप्तसागर
व महानांची आणलेली तीथयाच तलावात टाकली गेली. म्ह-
णूनच याचे गंगीसागर असे नाव पडले. शवकाळात शबंदीसाठी
याचेपाणी वापरण्यात येई.
९. स्तंभ : गंगासागराच्या दक्षणेस दोन उंच मनोरे िदसतात.
त्यासच स्तंभ म्हणतात. जगदीश्र्वराच्या शलालेखामध्ये ज्या
स्तंभांचा उल्लेख केला आहे, तेहेच असावेत. तेपूव पाच मजले
होते असे म्हणतात. ते द्वादश कोनी असून बांधकामात नक्षीकाम
आढळते.
१०. पालखी दरवाजा : स्तंभांच्या पश्चमेस ￮भत असलेल्या भा-
गातून ३१ पायर्या बांधलेल्या िदसतात. त्या चढून गेल्यावर जो
दरवाजा लागतो तो पालखी दरवाजा. या दरवाज्यातून आप-
ल्याला बालेिकल्ल्यात प्रवेश करता येतो.
११. मेणा दरवाजा : पालखी दरवाज्यानेवर प्रवेश केला क, चढ
– उतार असलेला एक सरळ मागर् आपल्याला मेणा दरवाजापयर्ंत
घेऊन जातो. उजव्या हातास जेसात अवशेष िदसतात तेआहेत
राण्यांचे महाल. मेणा दरवाज्यातून बालेिकल्ल्यावर प्रवेश करता
येतो.
१२. राजभवन : राणीवशाच्या समोर डाव्या हातास दासदासच्या
मकानांचे अवशेष िदसतात. या अवशेषांच्या मागे दसु री जी समां-
तर ￮भत आहे त्या ￮भतीच्या मध्यभागी जो दरवाजा आहे तेथून
बालेिकल्ल्याच्या अंतभार्गात प्रवेश केला क जो प्रशस्त चौथरा
लागतो तेच हे महाराजांचे राजभवन. राजभवनाचा चौथारा ८६
फूट लांब व ३३ फूट ंद आहे. १३. रत्नशाळा : राजप्रासादाज-
वळील स्तंभांच्या पूवकडेअसलेल्या मोकळ्या जागेत एक तळघर
आहे, तीच ही रत्नशाळा. हा खलबतखाना म्हणजेच गुप्त बोलणी
करण्यासाठी केलेली खोली असावी असेही म्हणतात.
१४. राजसभा : महाराजांचा राज्याभषेक जेथे झाला, तीच ही
राजसभा. राजसभा २२० फूट लांब व १२४ फूट ंद आहे. येथेच
41 रायगडावरील अश् मयुगीन गुहा 3
पूवकडेतड केलेली ￬सहासनाची जागा आहे. येथेबत्तीस मणांचे
सोन्याचे ￬सहासन होते. सभासद बखर म्हणते, ‘तख्त सुवणार्चे
बत्तीस मणांचे ￭सद्ध करवले. नवरत्ने अमो￭लक ￭जतक कोशात
होती, त्यामध्येशोध कन मोठी मोलाची रत्नेजडाव केली.’
१५. नगारखाना : ￬सहासनाच्या समोर जे भव्य प्रवेशद्वार िद-
सते तोच हा नगारखाना. हे बालेिकल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार आहे.
नगारखान्यातून पायर्या चढून वर गेले क आपण िकल्ल्यावरील
सवार्धक उंचीवर असतो.
१६. बाजारपेठ : नगारखान्याकडून आपण डावीकडे उतन
आलो क, समोर जी मोकळी जागा िदसते तो ‘होळीचा माळ’.
तेथेच आता शवछत्रपतचा भव्य पुतळा बसवलेला आहे. पु-
तळ्यासमोर जे दोन रांगांमध्ये भव्य अवशेष िदसतात तीच श-
वकाळातील बाजारपेठ. पेठेच्या दोन रांगात प्रत्येक २२ दकु ाने
आहेत. मधून जवळजवळ चाळीस फूट ंद रस्ता आहे.
१७. शकार्ई देऊळ : महाराजांच्या पुतळ्याच्या डाव्या बाजूस
जे छोटे देऊळ िदसते ते शकार्ईचे देऊळ. शकार्ई ही गडावरील
मुख्य देवता. शक पाचव्या शतकापासून रायगडाचे स्वामी होते.
याची आठवण देणारी गड्स्विमनी श्री शरकाई मंिदर गडावर आहे.
लोकमान्य िटळकांच्या काळात मावळंकर नावाच्या इं￭जिनअर ने
हेमंिदर बांधलेआहे. तेश्री शरकाई चेमूळ मंिदर नाही. मूत मात्र
प्राचीन आहे. मूळ शरकाई मंिदर राजवाड्यास लागून डावीकडे
होळी माळावर होते. तेथे मूळ देवळाचा चबुतरा अजूनही आहे.
िब्रटीश काळापासून तेथे श्री शरकाई चा घरटा हा नामफलक
होता.
१८. जगदीश्र्वर मंिदर : बाजारपेठेच्या खालच्या बाजूस पूव-
कडील उतारावर ब्राह्मणवस्ती, ब्राह्मणतळे वगैरेअवशेष िदसतात.
तेथूनच समोर जेभव्य मंिदर िदसतेतेच महादेवाचेम्हणजेजगदी-
श्र्वराचे मंिदर. मंिदरासमोर नंदीची भव्य आण सुबक मूत आहे.
पण सध्या ही मूत भग्रावस्थेत आहे. मंिदरात प्रवेश केला क
भव्य सभामंडप लागतो. मंडपाच्या मध्यभागी भव्य कासव आहे.
गाभार्याच्या ￮भतीस हनुमंताची भव्य मूत िदसते. मंिदराच्या प्र-
वेशद्वाराच्या पायर्यांच्या खाली एक लहानसा शलालेख िदस-
तो. तो पुढीलप्रमाणे, ‘सेवेचे ठायी तत्पर िहरोजी इटळकर’ या
दरवाजाच्या उजव्या बाजूस ￮भतीवर एक संदु र शलालेख िदस-
तो तो पुढीलप्रमाणे - श्री गणपतये नमः। प्रासादो जगदीश्र्वरस्य
जगतामानंददोनुज्ञया श्रीमच्छत्रपतेः शवस्यनृपतेः ￬सहासने त-
ष्ठतः। शाके षण्णवबाणभूिमगणनादानन्दसंवत्सरे ज्योतीराजमुहू-
तर्िकतमिहतेशुक्लेशसापैतथौ ॥१॥ वापीकूपडागरा￭जचरंरम्यं
वनं वीतकौ स्तभेः कंु भगृहे नरन्े द्रसदनरै भ्रं￭लहे मीिहते । श्रीमद्रा-
यिगरौ िगरामिवषयेहीरा￭जना िनमतो यावधन्द्रिदवाकरौ िवलस-
तस्तावत्समुज्जृंभते॥२॥ याचा थोडक्यात अथर् पुढीलप्रमाणे-’सवर्
जगाला आनंददायी असा हा जगदीश्र्वराचा प्रासाद श्रीमद् छत्र-
पती शवाजी राजा यांच्या आज्ञेने शके १५९६ मध्ये आनंदनाम
संवत्सर चालूअसताना सुमुहुतार्वर िनमार्ण केला. या रायग-
डावर िहरोजी नावाच्या शल्पकाराने िविहरी, तळी, बागा, रस्ते,
स्तंभ, गजशाळा, राजगृहेआशांची उभारणी केली आहे. ती चंद्र-
सूयर् असेतोवर खुशाल नांदो.’
१९. महाराजांची समाधी : मंिदराच्या पूवर्दरवाजापासून थोडा
अंतरावर जो अष्टकोनी चौथरा िदसतो तीच महाराजांची समा-
धी. सभासद बखर म्हणते, ‘क्षित्रयकुलावतंस श्रीमन्महाराजा-
धराज शवाजी महाराज छत्रपती यांचा काल शके १६०२ चैत्र
शुद्ध १५ या िदवशी रायगड येथे झाला. देहाचे साथर्क त्याणी
बांधलेला जगदीश्र्वराचा जो प्रासाद त्याच्या महाद्वाराच्या बाहेर
दक्षणभागी केले. तेथे काळ्या दगडाच्या चर्याचे जोते अष्टको-
नी सुमारेछातीभर उंचीचेबांधले असून वन फरसबंदी केलेली
आहे. फरसबंदीच्या खाली पोकळी आहे, तीत महाराजांचा अव-
शष्टांश रक्षािमश्र मृत्तकापानेसापडतो.’ दहनभूमी पलीकडेभग्र
इमारतच्या अवशेषांची एक रांग आहे, ते शबंदीचे िनवासस्थान
असावे. त्याच्या पलीकडे सदर वस्तीपासून िवलग असा एक
घराचा चौथरा िदसतो. हे घर इ.स. १६७४ मध्ये इंग्रज वकल
हेन्री ऑक्झडन यास राहावयास िदले होते. महाराजांच्या समा-
धीच्या पूवकडे भवानी टोक आहे तर उजवीकडे दाची कोठारे,
बारा टाक िदसतात.
२०. कुशावतर् तलाव : होळीचा माळ डाव्या हातास सोडून उज-
वीकडील वाट कुशावतर् तलावाकडेजाते. तलावाजवळ महादेवाचे
छोटेसेदेऊळ िदसते. देवळासमोर फुटलेल्या अवस्थेत नंदी िद-
सतो.
२१. वाघदरवाजा : कुशावतर् तलावाजवळून घळीने उतरत वाघ
दरवाजाकडेजाता येते. आज्ञापत्रात ￭लिहले आहेक, ‘िकल्ल्यास
एक दरवाजा थोर आयब आहे, यांकरीता गड पाहून एक दोन –
तीन दरवाजे, तशाच चोरदडा कन ठेवाव्या. त्यामध्ये हमेशा
राबत्यास पािहजे ततक्या ठेवून वरकड दरवाजे व दडा चणून
टाकाव्या.’ हे दूरदशपणाचे धोरण ठेऊनच महाराजांनी महादर-
वाजाशवाय हा दरवाजा बांधून घेतला. या दरवाज्याने वर येणे
जवळजवळ अशक्यच असले तरी दोर लावून खाली उत शक-
तो. पुढे राजाराम महाराज व त्यांची मंडळी झुल्फरखानाचा वेढा
फोडून याच दरवाज्यानेिनसटली होती.
२२. टकमक टोक : बाजारपेठेच्या समोरील टेपावन खाली
उतन टकमक टोकाकडे जाता येते. तेथेच एका दाच्या को-
ठाराचे अवशेष िदसतात. जसजसे आपण टोकाकडे जातो तस-
तसा रस्ता िनमुळता होत जातो. उजव्या हाताला सरळ तुटलेला
२६०० फूट खोल कडा आहे. टोकावर वारा प्रचंड असतो व
जागाही कमी असल्यामुळे गधळ न करता सावधानता बाळगावी
२३. िहरकणी टोक : गंगासागराच्या उजवीकडेपश्चमेस जी च-
चोळी वाट जाते ती िहरकणी टोकाकडे जाते. िहरकणी टोकाशी
संबंधत िहरकणी गवळणीची एक कथा सांिगतली जाते. या बु-
जावर काही तोफाही ठेवलेल्या िदसतात. बुजावर उभेरािहले
तर डाव्या हाताला गांधारीचे खोरे, उजव्या बाजूला काळ नदीचे
खोरे िदसते. तसेच इथून पाचाड, खुबलढा बुज, मशीद मोचार्
ही िठकाणेतोफेच्या मार्यात आहेत. त्यामुळे युद्धशााच्या तसेच
लढाऊ ष्टीनेही खूप महवाची आण मोक्याची जागा आहे.
41 रायगडावरील अश् मयुगीन गुहा
पुण्याहून रायगडापयर्ंत जाण्यासाठी थेट बससेवा आहे. ही बस
पुण्यातून भोरमाग वरंधा घाटातून महाडमाग पाचाड गावातून रा-
यगडच्या दोरवाटेच्या (रोप वेच्या) तळावन पाचाड खडीत येते.
येथून आपण पायउतार होऊन अवघ्या १४३५ पायर्या चढून
गेलो, क रायगडमाथा गाठता येतो. पण या पाचाड खडीतच रा-
यगडाच्या िवद्ध िदशेस अवघ्या ४-५ िमिनटांच्या चढणीवर एक
गुहा आहे. तला म्हणतात "वाघबीळ' कवा "नाचणटेपाची गु-
हा!' नवेट्रेकसर् या गुहेला "गन्स ऑफ पाचाड' असेम्हणूलागले
आहेत.
4 1 छायाचत्रे
जगातील इतर सवर् गुहांपेक्षा या गुहेची रचना पूणर् वेगळी आहे.
पाचाड खडीतून इथवर चढून आलेक गुहेचेएक तड िदसते. या
तडातून आत गेले क समोर येणारेश् य अचंिबत करणारेआहे.
दोन गोलाकृती प्रचंड भोके पलीकडील बाजूला आहेत. तथवर
गेले, क पाचाडचा भुईकोट िकल्ला, पाचाड गाव व पाचाडपासून ते
पाचाड खडीकडेयेणारा घाटरस्ता व्यवस्थत पाहता येतो.
या गुहेत सतत एकापाठोपाठ येणार्या थंड वार्याच्या झुळका
आपला सारा थकवा दूर करतात. ज्या अथ अश् मयुगीन मानवाची
इथेवस्ती होती. त्याअथ इथेजवळपास बारमाही पाण्याचेएखादे
नैसगक िठकाण िनश्च त असणार. त्याचा शोध घ्यायलाच हवा.
रायगड पाहायला शेकडो-हजारो दगु र्यात्रना या वाघबीळ गुहेची
कल्पनाच नसते. अश् मयुगीन मानवाचे जुने वसतीस्थान, ३ तडे
असणारी गुहा, तेथून िदसणारा उत्कृष्ट देखावा, सतत वाहणारा
थंड वारा यांची अपूवार्ई येथेभेट देणार्याला जाणवते.
शाळा महािवद्यालयांच्या आण अनेक पयर्टन कंपन्यांच्या सहली
रायगडावर आयो￭जत केल्या जातात. गडावर दोरवाटेनेपाळण्यात
बसून जाता येते, तर हजार-बाराशेपायर्या चढून रायगडावर पो-
होचता येते.
5 गडावरील राहायची सोय
गडावर राहण्यासाठी उत्तम सोय आहे. गडावर एक धमर्शाळा आहे.
त्यास १ मोठा हॉल व छोट्या मोा अशा ७ ते८ खोल्या आहेत
. राहण्याची सोय िवनाशुल्क आहेपण सध्या तथेकधी कधी ३०
. प्रती माणूस असेघेतले जातात.
6 गडावरील खाण्याची सोय
गडावर खाण्याची सोय आहेपण स्वत:च्या सोयीप्रमाणेखाद्यपदाथर्
घेऊन जावे.
गडावरील पाण्याची सोय
पाण्याचेअनेक तलाव गडावर आहेत. पाणी मुबलक.
गडावर जाण्याच्या वाटा
गडावर जाण्यासाठी आता एकूण दोन मागर् आहेत. १. पायवाट
२. पाळणा
जाण्यासाठी लागणारा वेळ
पायथ्यापासून चालत गेलात तर २ तास ४० िमिनटे पाळण्याने
गेलात तर ५ िमिनटे
1 छायाचत्रे
रायगडचा नकाशा
रायगडाची मािहती
िहरोजी इदं लु कर यांची पायरी. िहरोजी यांनी हा गड बांधला.
"प्रतीपात चंद्र.... हा प्र￭सद्ध लेख
रायगड िकल्ला आण त्यावरील टकमक टोक
बाजारपेठ आण नगारखाना
रायगडचा मुख्य दरवाजा
राज्याभषेकाच्या िठकाणी असलेला शवाजी महाराजांचा
पुतळा
रायगड रोपवे
रायगड िकल्ल्यावरील वाड्यांचेअवशेष
गंगा सागर तळे, गडावरील पाण्याचा मुख्य स्रोत
रायगडाचेबुज
एक प्रवेशद्वार
वन िदसणारा एक बुज
रायगड िकल्ल्यावरील वाड्यांचेअवशेष
शवाजी महाराजांचा पुतळा
गंगासागर तलाव व टकमक टोक
रोपवे- आणखी एक श्य
आणखी एक दरवाजा
चत्रपरचय १
चत्रपरचय २
</gallery>
5
11 संदभर्
सांगाती सह्याद्रीचा
डगरयात्रा - आनंद पाळंदे
12 बाहय दवु े
रायगड िकल्ला - मराठीमाती
रायगड िकल्ल्याचेफोटो - मराठीमाती
स् वराज् याची राजधानीः रायगड-मायभूमी.कॉम(इंग्रजी मज-
कूर)
वरील दव्ु याची वेबॅक मशनवरील आवृत्ती फे ब्रुवारी ९, २०११
(वरील दव्ु यात त्रुटी जाणवल्याने वेबॅक मशन वापन ही आवृत्ती
िमळवलेली आहे.)
रायगडरोपवे.कॉम (इंग्रजी मजकूर)
6 13 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES
13 Text and image sources, contributors, and licenses
131 Text
रायगड (िकल्ला) स्रोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%97%E0%A4%A1_(%E0%
A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE)?oldid=1261125 योगदानकत: Sankalpdravid, Sarjya,
Priya v p, Mahitgar, ज, TXiKiBoT, िक्रकाम्या, Saurabh~mrwiki, MarathiBot, हरकाम्या, प्रणव कुलकण, Vikas shirpurkar, Gauravjl, Belasd,
V.narsikar, Newkelkar, Pmlineditor, EmausBot, Svikram69, Sachinvenga, Mvkulkarni23, संतोष दिहवळ, Vivekpokale, िननावी, Ram bhote,
A mol67, Avinash.gaikwad, Yogeshsalveआण अनािमक 17
132 Images
चत्र:Crystal_Clear_action_bookmark.png स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Crystal_Clear_action_bookmark.
png परवाना: LGPL योगदानकत: All Crystal Clear icons were posted by the author as LGPL on kde-look; मुळ कलाकार: Everaldo Coelho
and YellowIcon;
चत्र:Disambig-dark.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Disambig-dark.svg परवाना: CC-BY-SA-3.0 योगदा-
नकत: Original Commons upload as Logo Begriffsklärung.png by Baumst on 2005-02-15 मुळ कलाकार: Stephan Baum
चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg
परवाना: Public domain योगदानकत: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil
चत्र:Information_icon.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Information_icon.svg परवाना: Public domain यो-
गदानकत: en:Image:Information icon.svg मुळ कलाकार: El T
चत्र:Raigad_Maha_Darwaja.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/Raigad_Maha_Darwaja.jpg परवाना: Public
domain योगदानकत: Transferred from en.wikipedia; transferred to Commons by User:Belasd using CommonsHelper. मुळ कलाकार:
Original uploader was Hydkat at en.wikipedia
चत्र:Raigad_fort_towers.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Raigad_fort_towers.jpg परवाना: CC BY-SA
2.0 योगदानकत: originally posted to Flickr as Two Towers मुळ कलाकार: rohit gowaikar
चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:
Public domain योगदानकत: British Library मुळ कलाकार: Unknown
चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-
वाना: ? योगदानकत: ? मुळ कलाकार: ?
चत्र:Wiki_letter_w.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6c/Wiki_letter_w.svg परवाना: CC BY-SA 3.0 योगदान-
कत: स्वतःचेकाम; Wikimedia Foundation मुळ कलाकार: SVG Jarkko Piiroinen; rights, design and origin Wikimedia Foundation
चत्र:￬सहगड_दरवाजा.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/3f/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%
B9%E0%A4%97%E0%A4%A1_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE.jpg परवा-
ना: CC BY-SA 4.0 योगदानकत: ? मुळ कलाकार: ?
133 Content license
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0
