रायगड

 रायगड (िकल्ला)

रायगड महादरवाजा

रायगड (िकल्ला) हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ड􀆑गरी

िकल्ला आहे.

1 भौगो￭लक स्थान

िकल्लेरायगड हा महाराष्ट्रातील रायगड ￭जल्ह्यातील सह्याद्रीच्या

पवर्तरांगांत असून समुद्रसपाटीपासून सुमारे८२० मीटर (२७००

फूट) उंचीवर आहे. मराठी साम्राज्याच्या इ￸तहासामध्ये त्याची

एक खास ओळख आहे. छत्रपती ￱शवाजीराजांनी रायगडचेस्थान

आ￱ण मह􀄧व पाहून १७ व्या शतकात याला आपल्या राज्याची रा-

जधानी बनिवली. ￱शवराज्या￱भषेक याच िठकाणी झाला. गडावर

पोहोचायला जवळ-जवळ १४००-१४५० पायर्या आहेत. इंग्र-

जांनी गड कब्जात घेतल्यानंतर लुटून त्याची नासधूस केली.

2 इ￸तहास

िविकपी￸डयातील इ￸तहासिवषयक लेखात पाळावयाचे लेखन-

संकेत

रायगडाचेप्राचीन नाव ‘रायरी’ हेहोते. युरोपचेलोक त्यास ‘पू-

व􀃭कडील ￭जब्राल्टर’ असेम्हणत असत. ￭जब्राल्टरचेठाणे￭जतके

अ￬जक्य ￸ततकाच रायगड अ￬जक्य व दगु र्म. पाचशे वषार्ंपूव􀄲 त्यास

गडाचे स्व􀆇प नव्हते व तो नुसता एक ड􀆑गर होता, तेव्हा त्यास

‘रा￭सवटा’ व ‘तणस’ अशी दोन नावेहोती. त्याचा आकार, उं-

ची व सभोवतालच्या दर्या याव􀆇न त्यास ‘नंदादीप’ असेही नाव

पडले. िनजामशाहीत रायगडाचा उपयोग कैदी ठेवण्यापुरता होई.

मोर्यांचा प्रमुख यशवंतराव मोरेजावळीहून पळून रायगडावर जा-

ऊन रािहला तर प्रतापराव मोरेिवजापुरास पळाला. महाराजांनी

६ एिप्रल १६५६ रोजी रायरीस म्हणजेच रायगडास वेढा घातला

व मेमिहन्यात रायरी महाराजांच्या ताब्यात आली. तेथेअसताना,

कल्याणचा सुभेदार मुल्ला अहमद ख￭जना घेऊन िवजापूरकडेिन-

घाल्याची बातमी महाराजांना समजली. त्यांनी तो ख￭जना लुटून

रायगडावर आणला व त्या ख￭जन्याचा उपयोग गडाच्या बांध-

कामासाठी केला. रायगडाचा माथा राजधानी बनवण्यास सोयीचा

व पुरेसा आहे. शत्रूला अवघड वाटणार्या प्रदेशातले ते अ￸धक

अवघड िठकाण आहे. सागरी दळणवळणासही हे िठकाण जवळ

आहे. म्हणून महाराजांनी राजधानीसाठी या गडाची िनवड केली.

सभासद बखर म्हणते-

याच दगु र्दगु 􀃭श्र्वराला १५ िविवध नावांनी संबो￸धले गेले आहे.

१.रायगड २.रायरी ३.इस्लामगड ४.नंदादीप ५.जंबुद्वीप ६.तणस

७.रा￱शवटा ८.बदेनूर ९.रायिगरी १०.राजिगरी ११.￱भवगड

१२.रेड्डी १३.￱शवलंका १४.राहीर आ￱ण १५.पूव􀃭कडील ￭जब्रा-

ल्टर.

देविगरीच्याहुन दशगुणी, दीड गाव उंच, प्रशस्त जागा. पजर्न्यकाळी

कड्यावर गवत उगवत नािह. उभ्या कड्यावर पाख􀆇 उतरावयास

जागा नािह. हे बघून महाराज खुशीने म्हणाले… तख्तास जागा

हाच गड करावा. छत्रपती ￱शवाजी महाराजांच्या या शब्दाचा उल्लेख

बखरीत आहे. रायगडाचेस्थान लक्षात घेऊन या िकल्यावरच रा-

जधानी बसवण्याचंमहाराजांनी िन￸श्चत केलं. रायगडाच जुनंनाव

रायरी, गडाचा िवस्तार प्रचंड असून समुद्र सपाटीपासून िकल्याची

उंची २९०० फुट आहे. गडाला सुमारे १४५० पायर्या आहेत.

गडाच्या प￸श्चमेकडे िहरकणीचा बु􀆆ज, उत्तरेकडच टकमक टोक

श्री ￱शरकाई मंिदर आ￱ण मध्यभागी असलेला महाराजांचा पुतळा

हेमुख्य आकषर्ण आहे.

￱शक􀃭 पाचव्या शतकापासून रायगडाचेस्वामी होते. याची आठवण

देणारी गड्स्विमनी श्री ￱शरकाई मंिदर गडावर आहे. लोकमा-

न्य िटळकांच्या काळात मावळंकर नावाच्या इं￭जिनअर नेहेमंिदर

बांधले आहे. तेश्री ￱शरकाई चेमूळ मंिदर नाही. मूत􀄲 मात्र प्राचीन

1

2 4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

आहे. मूळ ￱शरकाई मंिदर राजवाड्यास लागून डावीकडे होळी

माळावर होते. तेथे मूळ देवळाचा चबुतरा अजूनही आहे. िब्रटीश

काळापासून तेथेश्री ￱शरकाई चा घरटा हा नामफलक होता.

3 ￱शवराज्या￱भषेक

￱शवराज्या￱भषेक हा रायगडाने अनुभवलेला सवर्श्रेष्ठ प्रसंग

आहे. महाराजांचा राज्या￱भषेक म्हणजे, महाराष्ट्राच्याच नव्हे तर

भारताच्या इ￸तहासातील एक लक्षणीय घटना आहे. १९ मे

१६७४ रोजी राज्या￱भषेकाच्या िवधी पूव􀄲 महाराजांनी प्रताप-

गडाच्या भवानीचे दशर्न घेतले. तीन मण सोन्याचे म्हणजेच ५६

हजार 􀄪कमतीचे छत्र देवीला अपर्ण केले. गडावरील राज सभेत

६ जून १६७४, ज्येष्ठ शुद्ध १३ शके १५९६, शिनवार या िदवशी

राज्या￱भषेक साजरा झाला. २४ सप्ट􀃬बर १६७४, ल￭लता पंचमी

आ￸श्वन शुद्ध ५, आनंद संवत्सर शके १५९६ या िदवशी तांित्रक

पद्धतीने राजांनी स्वतःला आणखी एक राज्या￱भषेक क􀆇न घे-

तला. या मागचा खरा हेतूहा जास्तीत जास्त लोकांना समाधान

वाटावेहा होता. हा राज्या￱भषेक िनश्चलपुरी गोसावी याच्या हस्ते

पार पडला.

कवी भूषण रायगडाचेवणर्न करतो क􀄴 -

4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

१. पाचाडचा ￭जजाबाईचं ा वाडा : उतारवयात ￭जजाबाईनं ा गडा-

वरची थंड हवा, वारा मानवत नसे, म्हणून महाराजांनी त्यांच्या-

साठी पाचाडजवळच एक वाडा बांधून िदला. तोच हा मासाहेबां-

चा राहता वाडा. वाडाची व्यवस्था ठेवण्यासाठी काही अ￸धकारी

तसेच ￱शपायांची व्यवस्थाही महाराजांनी केली होती. पायर्यांची

एक उत्तम िवहीर, तसेच ￭जजाबाईनं ा बसण्यासाठी के लेले दग-

डी आसन बघण्यासारखे आहे. यास ‘तक्क्याची िवहीर’ असेही

म्हणतात.

२. खुबलढा बु􀆇ज : गड चढू लागलेम्हणजेएक बु􀆆जाचेिठकाण

िदसते, तोच हा सुप्र￭सद्ध खुबलढा बु􀆇ज. बु􀆆जाशेजारी एक दर-

वाजा होता, त्यास ‘￸चत् दरवाजा’ म्हणत पण हा दरवाजा आता

पूणर्पणेउध्वस्त झाला आहे.

३. नाना दरवाजा : या दरवाजास ‘नाणेदरवाजा’ असेही म्हणत.

या दरवाजाचा संबंध नाना फड￱णसांशी लावला जातो अशी गैर-

समजूत आहे. नाना दरवाजा याचाच अथर् लहान दरवाजा. इ.स.

१६७४ च्या मे मिहन्यात राज्या￱भषेकाच्या िनिमत्ताने इंग्रजांचा

वक􀄴ल हेन्री ऑक्झ􀃬डन याच दरवाजाने आला होता. या दरवा-

ज्यास दोन कमानी आहेत. दरवाज्याच्या आतील बाजूस पहारे-

कर्यांसाठी दोन लहान खोल्या आहेत. त्यांस ‘देवडा’ म्हणतात.

दरवाजास अडसर घालण्यासाठी खोबणी िदसतात.

४. मदारमोचार् 􀄪कवा मशीदमोचार् : ￸चत् दरवाज्याने गेल्यावर

नागमोडी वळणे घेत गेलेल्या रस्त्याने पुढे गेल्यावर एक सपाटी

लागते. या मोकळ्या जागेत टोकाशी दोन पडक्या इमारती िद-

सतात. त्यापकै 􀄴 एक पहारके र्यांची जागा असून दसु रे धान्याचे

कोठार आहे. येथेमदनशहा नावाच्या साधूचेथडगेआहे. तेथेएक

प्रचंड तोफही िदसते. येथून पुढे गेल्यावर खडकात खोदलेल्या

तीन गुहा िदसतात.

५. महादरवाजा : महादरवाज्याच्या बाहेरील अंगास वर दो-

न्ही बाजूस दोन सुंदर कमळाकृती कोरल्या आहेत. दरवाज्यावर

असणार्या या दोन कमळांचा अथर् म्हणजे िकल्ल्याच्या आत ‘श्री

आ￱ण सरस्वती’ नांदत आहे. ‘श्री आ￱ण सरस्वती’ म्हणजेच

‘िवद्या व ल􀄨मी’ होय. महादरवाज्याला दोन भव्य बु􀆇ज असून

एक ७५ फू ट तर दसु रा ६५ फू ट उंच आहे. तटबदं ीमध्ये जी

उतरती भोके ठेवलेली असतात त्यास ‘जंग्या’ म्हणतात. शत्रूवर

मारा करण्यासाठी ही भोके ठेवलेली असतात. बु􀆆जांमधील दर-

वाजा हा वायव्य िदशेस त􀆑ड क􀆇न उभा आहे. महादरवाज्यातून

आत आल्यावर पहारेकर्यांच्या देवडा िदसतात तसेच संरक्षकां-

साठी केलेल्या राहण्याच्या खोल्या िदसतात. महादरवाज्यापासून

उजवीकडे टकमक टोकापयर्ंत तर डावीकडे िहरकणी टोकापयर्ंत

तटबंदी बांधलेली आहे.

६. चोर􀄪दडी : महादरवाज्यापासून उजवीकडेटकमक टोकापयर्ंत

जी तटबंदी जाते, त्याव􀆇न चालत गेल्यास ￭जथेही तटबंदी सं-

पते, त्याच्या थोडेअलीकडेबु􀆆जात ही चोर􀄪दडी बांधलेली आहे.

बु􀆆जाच्या आतून दरवाजापयर्ंत येण्यासाठी पायर्या आहेत.

७. हत्ती तलाव : महादरवाज्यातून थोडेपुढेआल्यावर जो तलाव

िदसतो तो हत्ती तलाव. गजशाळेतून येणार्या हत्त􀄱च्या स्नानासाठी

आ￱ण िपण्यासाठी या तलावाचा उपयोग होत होता.

८. गंगासागर तलाव : हत्तीतलावापासून जवळच रायगड ￭जल्हा

प􀄭रषदेच्या धमर्शाळेच्या इमारती िदसतात. धमर्शाळेपासून द￸क्ष-

णेकडेअंदाजे५० -६० पावले चालत गेल्यास जो तलाव लागतो

तो गंगासागर तलाव. महाराज्यांच्या राज्या￱भषेकानंतर सप्तसागर

व महानांची आणलेली तीथ􀃭याच तलावात टाकली गेली. म्ह-

णूनच याचे गंगीसागर असे नाव पडले. ￱शवकाळात ￱शबंदीसाठी

याचेपाणी वापरण्यात येई.

९. स्तंभ : गंगासागराच्या द￸क्षणेस दोन उंच मनोरे िदसतात.

त्यासच स्तंभ म्हणतात. जगदीश्र्वराच्या ￱शलालेखामध्ये ज्या

स्तंभांचा उल्लेख केला आहे, तेहेच असावेत. तेपूव􀄲 पाच मजले

होते असे म्हणतात. ते द्वादश कोनी असून बांधकामात नक्षीकाम

आढळते.

१०. पालखी दरवाजा : स्तंभांच्या प￸श्चमेस ￮भत असलेल्या भा-

गातून ३१ पायर्या बांधलेल्या िदसतात. त्या चढून गेल्यावर जो

दरवाजा लागतो तो पालखी दरवाजा. या दरवाज्यातून आप-

ल्याला बालेिकल्ल्यात प्रवेश करता येतो.

११. मेणा दरवाजा : पालखी दरवाज्यानेवर प्रवेश केला क􀄴, चढ

– उतार असलेला एक सरळ मागर् आपल्याला मेणा दरवाजापयर्ंत

घेऊन जातो. उजव्या हातास जेसात अवशेष िदसतात तेआहेत

राण्यांचे महाल. मेणा दरवाज्यातून बालेिकल्ल्यावर प्रवेश करता

येतो.

१२. राजभवन : राणीवशाच्या समोर डाव्या हातास दासदास􀄱च्या

मकानांचे अवशेष िदसतात. या अवशेषांच्या मागे दसु री जी समां-

तर ￮भत आहे त्या ￮भतीच्या मध्यभागी जो दरवाजा आहे तेथून

बालेिकल्ल्याच्या अंतभार्गात प्रवेश केला क􀄴 जो प्रशस्त चौथरा

लागतो तेच हे महाराजांचे राजभवन. राजभवनाचा चौथारा ८६

फूट लांब व ३३ फूट 􀆆ंद आहे. १३. रत्नशाळा : राजप्रासादाज-

वळील स्तंभांच्या पूव􀃭कडेअसलेल्या मोकळ्या जागेत एक तळघर

आहे, तीच ही रत्नशाळा. हा खलबतखाना म्हणजेच गुप्त बोलणी

करण्यासाठी केलेली खोली असावी असेही म्हणतात.

१४. राजसभा : महाराजांचा राज्या￱भषेक जेथे झाला, तीच ही

राजसभा. राजसभा २२० फूट लांब व १२४ फूट 􀆆ंद आहे. येथेच

4􀀑1 रायगडावरील अश् मयुगीन गुहा 3

पूव􀃭कडेत􀆑ड केलेली ￬सहासनाची जागा आहे. येथेबत्तीस मणांचे

सोन्याचे ￬सहासन होते. सभासद बखर म्हणते, ‘तख्त सुवणार्चे

बत्तीस मणांचे ￭सद्ध करवले. नवरत्ने अमो￭लक ￭जतक􀄴 कोशात

होती, त्यामध्येशोध क􀆇न मोठी मोलाची रत्नेजडाव केली.’

१५. नगारखाना : ￬सहासनाच्या समोर जे भव्य प्रवेशद्वार िद-

सते तोच हा नगारखाना. हे बालेिकल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार आहे.

नगारखान्यातून पायर्या चढून वर गेले क􀄴 आपण िकल्ल्यावरील

सवार्￸धक उंचीवर असतो.

१६. बाजारपेठ : नगारखान्याकडून आपण डावीकडे उत􀆆न

आलो क􀄴, समोर जी मोकळी जागा िदसते तो ‘होळीचा माळ’.

तेथेच आता ￱शवछत्रपत􀄱चा भव्य पुतळा बसवलेला आहे. पु-

तळ्यासमोर जे दोन रांगांमध्ये भव्य अवशेष िदसतात तीच ￱श-

वकाळातील बाजारपेठ. पेठेच्या दोन रांगात प्रत्येक􀄴 २२ दकु ाने

आहेत. मधून जवळजवळ चाळीस फूट 􀆆ंद रस्ता आहे.

१७. ￱शकार्ई देऊळ : महाराजांच्या पुतळ्याच्या डाव्या बाजूस

जे छोटे देऊळ िदसते ते ￱शकार्ईचे देऊळ. ￱शकार्ई ही गडावरील

मुख्य देवता. ￱शक􀃭 पाचव्या शतकापासून रायगडाचे स्वामी होते.

याची आठवण देणारी गड्स्विमनी श्री ￱शरकाई मंिदर गडावर आहे.

लोकमान्य िटळकांच्या काळात मावळंकर नावाच्या इं￭जिनअर ने

हेमंिदर बांधलेआहे. तेश्री ￱शरकाई चेमूळ मंिदर नाही. मूत􀄲 मात्र

प्राचीन आहे. मूळ ￱शरकाई मंिदर राजवाड्यास लागून डावीकडे

होळी माळावर होते. तेथे मूळ देवळाचा चबुतरा अजूनही आहे.

िब्रटीश काळापासून तेथे श्री ￱शरकाई चा घरटा हा नामफलक

होता.

१८. जगदीश्र्वर मंिदर : बाजारपेठेच्या खालच्या बाजूस पूव􀃭-

कडील उतारावर ब्राह्मणवस्ती, ब्राह्मणतळे वगैरेअवशेष िदसतात.

तेथूनच समोर जेभव्य मंिदर िदसतेतेच महादेवाचेम्हणजेजगदी-

श्र्वराचे मंिदर. मंिदरासमोर नंदीची भव्य आ￱ण सुबक मूत􀄲 आहे.

पण सध्या ही मूत􀄲 भग्रावस्थेत आहे. मंिदरात प्रवेश केला क􀄴

भव्य सभामंडप लागतो. मंडपाच्या मध्यभागी भव्य कासव आहे.

गाभार्याच्या ￮भतीस हनुमंताची भव्य मूत􀄲 िदसते. मंिदराच्या प्र-

वेशद्वाराच्या पायर्यांच्या खाली एक लहानसा ￱शलालेख िदस-

तो. तो पुढीलप्रमाणे, ‘सेवेचे ठायी तत्पर िहरोजी इटळकर’ या

दरवाजाच्या उजव्या बाजूस ￮भतीवर एक संदु र ￱शलालेख िदस-

तो तो पुढीलप्रमाणे - श्री गणपतये नमः। प्रासादो जगदीश्र्वरस्य

जगतामानंददोनुज्ञया श्रीमच्छत्रपतेः ￱शवस्यनृपतेः ￬सहासने ￸त-

ष्ठतः। शाके षण्णवबाणभूिमगणनादानन्दसंवत्सरे ज्योतीराजमुहू-

तर्िकत􀄲मिहतेशुक्लेशसापै￸तथौ ॥१॥ वापीकूपडागरा￭ज􀆆￸चरंरम्यं

वनं वी￸तकौ स्तभेः कंु ￱भगृहे नरन्े द्रसदनरै भ्रं￭लहे मीिहते । श्रीमद्रा-

यिगरौ िगरामिवषयेहीरा￭जना िन􀄫मतो यावधन्द्रिदवाकरौ िवलस-

तस्तावत्समुज्जृंभते॥२॥ याचा थोडक्यात अथर् पुढीलप्रमाणे-’सवर्

जगाला आनंददायी असा हा जगदीश्र्वराचा प्रासाद श्रीमद् छत्र-

पती ￱शवाजी राजा यांच्या आज्ञेने शके १५९६ मध्ये आनंदनाम

संवत्सर चालूअसताना सुमुहुतार्वर िनमार्ण केला. या रायग-

डावर िहरोजी नावाच्या ￱शल्पकाराने िविहरी, तळी, बागा, रस्ते,

स्तंभ, गजशाळा, राजगृहेआशांची उभारणी केली आहे. ती चंद्र-

सूयर् असेतोवर खुशाल नांदो.’

१९. महाराजांची समाधी : मंिदराच्या पूवर्दरवाजापासून थोडा

अंतरावर जो अष्टकोनी चौथरा िदसतो तीच महाराजांची समा-

धी. सभासद बखर म्हणते, ‘क्षित्रयकुलावतंस श्रीमन्महाराजा-

￸धराज ￱शवाजी महाराज छत्रपती यांचा काल शके १६०२ चैत्र

शुद्ध १५ या िदवशी रायगड येथे झाला. देहाचे साथर्क त्याणी

बां￸धलेला जगदीश्र्वराचा जो प्रासाद त्याच्या महाद्वाराच्या बाहेर

दक्षणभागी केले. तेथे काळ्या दगडाच्या ￸चर्याचे जोते अष्टको-

नी सुमारेछातीभर उंचीचेबां￸धले असून व􀆇न फरसबंदी केलेली

आहे. फरसबंदीच्या खाली पोकळी आहे, तीत महाराजांचा अव-

￱शष्टांश रक्षािमश्र मृ􀃫त्तका􀆆पानेसापडतो.’ दहनभूमी पलीकडेभग्र

इमारत􀄱च्या अवशेषांची एक रांग आहे, ते ￱शबंदीचे िनवासस्थान

असावे. त्याच्या पलीकडे सदर वस्तीपासून िवलग असा एक

घराचा चौथरा िदसतो. हे घर इ.स. १६७४ मध्ये इंग्रज वक􀄴ल

हेन्री ऑक्झ􀃬डन यास राहावयास िदले होते. महाराजांच्या समा-

धीच्या पूव􀃭कडे भवानी टोक आहे तर उजवीकडे दा􀆇ची कोठारे,

बारा टाक􀄴 िदसतात.

२०. कुशावतर् तलाव : होळीचा माळ डाव्या हातास सोडून उज-

वीकडील वाट कुशावतर् तलावाकडेजाते. तलावाजवळ महादेवाचे

छोटेसेदेऊळ िदसते. देवळासमोर फुटलेल्या अवस्थेत नंदी िद-

सतो.

२१. वाघदरवाजा : कुशावतर् तलावाजवळून घळीने उतरत वाघ

दरवाजाकडेजाता येते. आज्ञापत्रात ￭लिहले आहेक􀄴, ‘िकल्ल्यास

एक दरवाजा थोर आयब आहे, यांकरीता गड पाहून एक दोन –

तीन दरवाजे, तशाच चोर􀄪दडा क􀆇न ठेवाव्या. त्यामध्ये हमेशा

राबत्यास पािहजे ￸ततक्या ठेवून वरकड दरवाजे व 􀄪दडा ￸चणून

टाकाव्या.’ हे दूरदश􀄲पणाचे धोरण ठेऊनच महाराजांनी महादर-

वाजा￱शवाय हा दरवाजा बांधून घेतला. या दरवाज्याने वर येणे

जवळजवळ अशक्यच असले तरी दोर लावून खाली उत􀆇 शक-

तो. पुढे राजाराम महाराज व त्यांची मंडळी झु􀄖ल्फरखानाचा वेढा

फोडून याच दरवाज्यानेिनसटली होती.

२२. टकमक टोक : बाजारपेठेच्या समोरील टेपाव􀆇न खाली

उत􀆆न टकमक टोकाकडे जाता येते. तेथेच एका दा􀆇च्या को-

ठाराचे अवशेष िदसतात. जसजसे आपण टोकाकडे जातो तस-

तसा रस्ता िनमुळता होत जातो. उजव्या हाताला सरळ तुटलेला

२६०० फूट खोल कडा आहे. टोकावर वारा प्रचंड असतो व

जागाही कमी असल्यामुळे ग􀆑धळ न करता सावधानता बाळगावी

२३. िहरकणी टोक : गंगासागराच्या उजवीकडेप￸श्चमेस जी ￵च-

चोळी वाट जाते ती िहरकणी टोकाकडे जाते. िहरकणी टोकाशी

संबं￸धत िहरकणी गवळणीची एक कथा सांिगतली जाते. या बु-

􀆆जावर काही तोफाही ठेवलेल्या िदसतात. बु􀆆जावर उभेरािहले

तर डाव्या हाताला गांधारीचे खोरे, उजव्या बाजूला काळ नदीचे

खोरे िदसते. तसेच इथून पाचाड, खुबलढा बु􀆇ज, मशीद मोचार्

ही िठकाणेतोफेच्या मार्यात आहेत. त्यामुळे युद्धशा􀆃ाच्या तसेच

लढाऊ 􀆅ष्टीनेही खूप मह􀄧वाची आ￱ण मोक्याची जागा आहे.

4􀀑1 रायगडावरील अश् मयुगीन गुहा

पुण्याहून रायगडापयर्ंत जाण्यासाठी थेट बससेवा आहे. ही बस

पुण्यातून भोरमाग􀃭 वरंधा घाटातून महाडमाग􀃭 पाचाड गावातून रा-

यगडच्या दोरवाटेच्या (रोप वेच्या) तळाव􀆇न पाचाड ￴खडीत येते.

येथून आपण पायउतार होऊन अवघ्या १४३५ पायर्या चढून

गेलो, क􀄴 रायगडमाथा गाठता येतो. पण या पाचाड ￴खडीतच रा-

यगडाच्या िव􀆆द्ध िदशेस अवघ्या ४-५ िमिनटांच्या चढणीवर एक

गुहा आहे. ￸तला म्हणतात "वाघबीळ' 􀄪कवा "नाचणटेपाची गु-

हा!' नवेट्रेकसर् या गुहेला "गन्स ऑफ पाचाड' असेम्हणूलागले

आहेत.

4 1􀀓 छाया￸चत्रे

जगातील इतर सवर् गुहांपेक्षा या गुहेची रचना पूणर् वेगळी आहे.

पाचाड ￴खडीतून इथवर चढून आलेक􀄴 गुहेचेएक त􀆑ड िदसते. या

त􀆑डातून आत गेले क􀄴 समोर येणारे􀆅श् य अचंिबत करणारेआहे.

दोन गोलाकृती प्रचंड भोके पलीकडील बाजूला आहेत. ￸तथवर

गेले, क􀄴 पाचाडचा भुईकोट िकल्ला, पाचाड गाव व पाचाडपासून ते

पाचाड ￴खडीकडेयेणारा घाटरस्ता व्यव􀄖स्थत पाहता येतो.

या गुहेत सतत एकापाठोपाठ येणार्या थंड वार्याच्या झुळका

आपला सारा थकवा दूर करतात. ज्या अथ􀄲 अश् मयुगीन मानवाची

इथेवस्ती होती. त्याअथ􀄲 इथेजवळपास बारमाही पाण्याचेएखादे

नैस􀄫गक िठकाण िन￸श्च त असणार. त्याचा शोध घ्यायलाच हवा.

रायगड पाहायला शेकडो-हजारो दगु र्यात्र􀄱ना या वाघबीळ गुहेची

कल्पनाच नसते. अश् मयुगीन मानवाचे जुने वसतीस्थान, ३ त􀆑डे

असणारी गुहा, तेथून िदसणारा उत्कृष्ट देखावा, सतत वाहणारा

थंड वारा यांची अपूवार्ई येथेभेट देणार्याला जाणवते.

शाळा महािवद्यालयांच्या आ￱ण अनेक पयर्टन कंपन्यांच्या सहली

रायगडावर आयो￭जत केल्या जातात. गडावर दोरवाटेनेपाळण्यात

बसून जाता येते, तर हजार-बाराशेपायर्या चढून रायगडावर पो-

होचता येते.

5 गडावरील राहायची सोय

गडावर राहण्यासाठी उत्तम सोय आहे. गडावर एक धमर्शाळा आहे.

त्यास १ मोठा हॉल व छोट्या मो􀅢ा अशा ७ ते८ खोल्या आहेत

. राहण्याची सोय िवनाशुल्क आहेपण सध्या ￸तथेकधी कधी ३०

􀆆. प्रती माणूस असेघेतले जातात.

6 गडावरील खाण्याची सोय

गडावर खाण्याची सोय आहेपण स्वत:च्या सोयीप्रमाणेखाद्यपदाथर्

घेऊन जावे.

􀀚 गडावरील पाण्याची सोय

पाण्याचेअनेक तलाव गडावर आहेत. पाणी मुबलक.

􀀛 गडावर जाण्याच्या वाटा

गडावर जाण्यासाठी आता एकूण दोन मागर् आहेत. १. पायवाट

२. पाळणा

􀀜 जाण्यासाठी लागणारा वेळ

पायथ्यापासून चालत गेलात तर २ तास ४० िमिनटे पाळण्याने

गेलात तर ५ िमिनटे

1􀀓 छाया￸चत्रे

 रायगडचा नकाशा

 रायगडाची मािहती

 िहरोजी इदं लु कर यांची पायरी. िहरोजी यांनी हा गड बांधला.

 "प्रतीपात चंद्र.... हा प्र￭सद्ध लेख

 रायगड िकल्ला आ￱ण त्यावरील टकमक टोक

 बाजारपेठ आ￱ण नगारखाना

 रायगडचा मुख्य दरवाजा

 राज्या￱भषेकाच्या िठकाणी असलेला ￱शवाजी महाराजांचा

पुतळा

 रायगड रोपवे

 रायगड िकल्ल्यावरील वाड्यांचेअवशेष

 गंगा सागर तळे, गडावरील पाण्याचा मुख्य स्रोत

 रायगडाचेबु􀆇ज

 एक प्रवेशद्वार

 व􀆇न िदसणारा एक बु􀆇ज

 रायगड िकल्ल्यावरील वाड्यांचेअवशेष





 ￱शवाजी महाराजांचा पुतळा



 गंगासागर तलाव व टकमक टोक

 रोपवे- आणखी एक 􀆅श्य

 आणखी एक दरवाजा











 ￸चत्रप􀄭रचय १

 ￸चत्रप􀄭रचय २

</gallery>

5

11 संदभर्

सांगाती सह्याद्रीचा

ड􀆑गरयात्रा - आनंद पाळंदे

12 बाहय दवु े

 रायगड िकल्ला - मराठीमाती

 रायगड िकल्ल्याचेफोटो - मराठीमाती

 स् वराज् याची राजधानीः रायगड-मायभूमी.कॉम(इंग्रजी मज-

कूर)

वरील दव्ु याची वेबॅक म￱शनवरील आवृत्ती फे ब्रुवारी ९, २०११

(वरील दव्ु यात त्रुटी जाणवल्याने वेबॅक म￱शन वाप􀆆न ही आवृत्ती

िमळवलेली आहे.)

 रायगडरोपवे.कॉम (इंग्रजी मजकूर)

6 13 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

13 Text and image sources, contributors, and licenses

13􀀑1 Text

 रायगड (िकल्ला) स्रोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%97%E0%A4%A1_(%E0%

A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE)?oldid=1261125 योगदानकत􀃭: Sankalpdravid, Sarjya,

Priya v p, Mahitgar, ज, TXiKiBoT, िक्रकाम्या, Saurabh~mrwiki, MarathiBot, हरकाम्या, प्रणव कुलकण􀄲, Vikas shirpurkar, Gauravjl, Belasd,

V.narsikar, Newkelkar, Pmlineditor, EmausBot, Svikram69, Sachinvenga, Mvkulkarni23, संतोष दिहवळ, Vivekpokale, िननावी, Ram bhote,

A mol67, Avinash.gaikwad, Yogeshsalveआ￱ण अनािमक 17

13􀀑2 Images

 ￸चत्र:Crystal_Clear_action_bookmark.png स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Crystal_Clear_action_bookmark.

png परवाना: LGPL योगदानकत􀃭: All Crystal Clear icons were posted by the author as LGPL on kde-look; मुळ कलाकार: Everaldo Coelho

and YellowIcon;

 ￸चत्र:Disambig-dark.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Disambig-dark.svg परवाना: CC-BY-SA-3.0 योगदा-

नकत􀃭: Original Commons upload as Logo Begriffsklärung.png by Baumst on 2005-02-15 मुळ कलाकार: Stephan Baum

 ￸चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸चत्र:Information_icon.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Information_icon.svg परवाना: Public domain यो-

गदानकत􀃭: en:Image:Information icon.svg मुळ कलाकार: El T

 ￸चत्र:Raigad_Maha_Darwaja.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/Raigad_Maha_Darwaja.jpg परवाना: Public

domain योगदानकत􀃭: Transferred from en.wikipedia; transferred to Commons by User:Belasd using CommonsHelper. मुळ कलाकार:

Original uploader was Hydkat at en.wikipedia

 ￸चत्र:Raigad_fort_towers.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Raigad_fort_towers.jpg परवाना: CC BY-SA

2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as Two Towers मुळ कलाकार: rohit gowaikar

 ￸चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

 ￸चत्र:Wiki_letter_w.svg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6c/Wiki_letter_w.svg परवाना: CC BY-SA 3.0 योगदान-

कत􀃭: स्वतःचेकाम; Wikimedia Foundation मुळ कलाकार: SVG Jarkko Piiroinen; rights, design and origin Wikimedia Foundation

 ￸चत्र:￬सहगड_दरवाजा.jpg स्रोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/3f/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%

B9%E0%A4%97%E0%A4%A1_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE.jpg परवा-

ना: CC BY-SA 4.0 योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

13􀀑3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

राजगड

 राजगड

राजगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक िकल्ला आहे.

िकल्लेराजगड: 􀄪हदवी स्वराज्याची राजधानी, गडांचा राजा, रा-

￭जयांचा गड! ￱शव￸तथर् रायगड! 􀄪हदवी स्वराज्याची राजधानी-

गडांचा राजा, रा￭जयांचा गडराजगड हे￱शवाजी महाराजांचेपिह-

ले प्रमुख राजक􀄴य क􀃬 द्र. बुलंद, बेलाग आ￱ण बळकट राजगड

आजही आपल्याला 􀄪हदस्ु वराज्याची ग्वाही देत उभा आहे. पु-

ण्याच्या नैऋत्येला ४८ िक.मी. अंतरावर अन् भोरच्या बायव्येला

२४ िक.मी. अंतरावर नीरा-वेळवंडी-कानंदी आ￱ण गुंजवणी नांच्या

खोर्यांच्या बेचक्यात मु􀆆ंबदेवाचा ड􀆑गर उभा आहे. मावळभागा-

मध्ये राज्यिवस्तार साध्य करण्यासाठी राजगड आ￱ण तोरणा हे

दोन्ही िकल्लेमोक्याच्या िठकाणी होते. तोरणा जरी अभे असला

तरी बालेिकल्ला आकारानेलहान असल्यामुळेराजक􀄴य क􀃬 द्र म्हणून

हा िकल्ला सोयीचा नव्हता. त्यामानाने राजगड दगु र्म असून त्याचा

बालेिकल्ला तोरणा िकल्ल्यापेक्षा मोठा आहे. ￱शवाय राजगडाकडे

कोणत्याही बाजूनेयेताना एखादी टेकडी 􀄪कवा नदी ओलांडावीच

लागते एवढी सुर￸क्षतता होती,म्हणून आपले राजक􀄴य क􀃬 द्र म्ह-

णून ￱शवाजी महाराजांनी राजगडाची िनवड केली.राजगडाला तीन

माच्या व बालेिकल्ला आहे. बालेिकल्ला सवार्त उंच असून त्याची

समुद्रसपाटीपासूनची उंची १३९४ मीटर आहे.￱शवतीथर् रायगड

श्री ￱शवछत्रपत􀄱च्या कतर्ृत्वाचा िवस्तार दाखवतो तर दगु र्राज रा-

जगड त्यांच्या मह􀄧वाकांक्षेची उंची दाखवतो.

1 इ￸तहास

राजगड िकल्ला साधारण २००० वषार्पूव􀄲चा आहे. ड􀆑गराला िक-

ल्ल्याचेस्व􀆆प गौतमीपुत्र सातकण􀄲 यानेिदले. सन १६४५ मध्ये

￱शवरायांनी िकल्ला ताब्यात घेऊन त्यावर बांधकाम केलेव राजगड

असे नामकरण केले. मराठेशाहीची २६ वष􀃭 राजधानी याव्य￸त-

􀄭रक्त सदर िकल्ल्यावर राजारामाचा जन्म व सईबाईचं े िनधन या

मह􀄧वाच्या घटना घडल्या आहेत. राजगड हे￱शवाजी महाराजांचे

पिहले प्रमुख राजिकय क􀃬 द्र. बुलंद, बेलाग आ￱ण बळकट राजगड

आजही आपल्याला 􀄪हदस्ु वराज्याची ग्वाही देत उभा आहे.

पुण्याच्या नैऋत्येला ४८ िक.मी. अंतरावर व भोरच्या वायव्ये-

ला २४ क􀄴.मी. अंतरावर, नीरा-वेळवंडी-कानंदी आ￱ण गुंजवणी

नद्यांच्या खोर्याच्या बेचक्यात मु􀆆ंबदेवाचा ड􀆑गर उभा आहे.

मावळभागात राज्यिवस्तार साध्य करण्यासाठी राजगड व तोरणा

हेदोन्ही िकल्लेमोक्याच्या िठकाणी होते.

तोरणा जरी अभेद्य असला तरी बालेिकल्ला आकाराने लहान

असल्याने राजक􀄴य क􀃬 द्र म्हणुन हा िकल्ला सोयीचा नव्हता. त्या

मानाने राजगड हा दगु र्म असून त्याचा बालेिकल्ला तोरणा िकल्ल्या-

पेक्षा मोठा आहे. ￱शवाय, राजगडाकडे कोणत्याही बाजूने येताना

एखादी टेकडी 􀄪कवा नदी ओलांडावीच लागते.

एवढी सुर￸क्षतता होती म्हणुन राजांनी राजगडाची िनवड केली.

राजगडाला तीन माची व बालेिकल्ला आहे. बालेिकल्ला सवार्त उंच

असून समुद्रसपाटीपासून त्याची उंची १३९४ मीटर आहे. नंतर

राज्यकारभारासाठी गडावरची जागा अपुरी पडू लागल्यानेराजांनी

राजधानी त्यामानाने ऐसपसै आ￱ण दगु र्म अशा रायगडावर नेली.

2 राजगडा संबधीचेउल्लेख

१)'राजगड आ￱ण तोरणा हे दोन्ही िकल्लेअभे स्व􀆇पाचे असून

अशा िठकाणी वसले आहेत क􀄴 मावळयांचे नेते ￱शवाजी भेा-

सले यांना राज्यिवस्तारासाठी िकल्ल्यांचा भरपूर उपयोग झाला.'

-जेम्स डग्लस(बुक ऑफ बॉम्बे)

२) साक􀄴 मुस्तैदखान त्याच्या मा￭सरेआ￭लमिगरेनावाच्या ग्रंथात

म्हणतो- 'राजगड हा अ￸तशय उंच. त्याची उंची पाहता सवर् िक-

ल्ल्यात तो श्रेष्ठ होय असेम्हणता येईल. त्याचा घेर १२ कोसांचा

आहे. त्याच्या मजबूतीची तर कल्पनाही करवत नव्हती. ड􀆑ग-

राच्या दयार्खोयार्तून आ￱ण घनघोर अरण्यातून वायार्￱शवाय दसु रे

काही िफरकू शकत नाही. येथेपावसालाच फक्त वाट िमळू शकते.

इतर कोणीही त्यातून जाऊ शकत नाही.'

३) महेमद हा￱शम खालीखान याने 'मुन्तखबुललुबाब-ए-

महेमदॉशाही ' नामक ग्रंथामध्येम्हणतो,'राजगड िकल्ल्याचेमी कसे

वणर्न क􀆆?काय त्या िकल्ल्याची उंची, काय त्यांचा िवस्तार !जणू

काही आकाशच पसरले होतेत्याचेटोक पाहून छाती दडपे. त्या-

च्या भाराने पृथ्वी धारण करणारा पाताळातील वृषभ ओरडत

असावा. त्या भागात सापांचा सुळसुळाट होता. ￭जकडे ￸तकडे

िनरिनराळ्या प्रकारचे 􀄪हस पशुिदसत. त्यामुळे सगळे त्रस्त हो-

ऊन गेले. राजगड िकल्ला म्हणजे ड􀆑गराची रांग त्याचा घेर बारा

कोसांचा त्याला सगळीकडून वेढा घालणेकिठण होते.

इ￸तहास: इ￸तहासातून अस्पष्ट येणार्या उल्लेखांव􀆆न सातवाहन-

पूवर् म्हणजे साधारण २००० वषार् पूव􀄲 पासूनचा हा ड􀆑गर आहे.

ब्रम्हष􀄲 ऋष􀄱चेयेथेअसणारेवास्तव्य व याच ब्रम्हष􀄲 ऋष􀄱च्या ना-

वाव􀆆न येथे स्थापन झालेले श्री ब्रम्हष􀄲 देवस्थान याव􀆆न ड􀆑-

गर फार पुरातन असावा.राजगडाचे पूव􀄲चे नाव होते मुरंबदेव हा

िकल्ला बहमनी राजवटी मध्ये याच नावाने ओळखला जात असे

अथार्त त्यावेळी गडाचेस्व􀆇प फार काही भव्य िदव्य असेनव्हते.

इसवी सन १४९० च्या सुमारास अहमदनगरच्या िनजामशाहीचा

संस्थापक अहमद बिहरी याने वालेघाट आ￱ण तळकोकणातील

अनेक िकल्ले￬जकून प￸श्चम महाराष्ट्रात प्रभाव िनमार्ण केला आ￱ण

याच वेळी त्याने मु􀆇ं बदेव हा िकल्ला हस्तगत केला. मु􀆆मदेवाचे

गडकरी िबनाशतर् शरण आल्यामुळेअहमद बिहरीला िकल्ला ￬जक-

ण्यास िवशेष प्रयास करावेलागले नाही. पुढेिकल्ल्यावर िनजाम-

शाहीची सत्ता प्रस्थािपत झाल्यावर १२५ वष􀃭 िकल्ल्यावर कोणा-

चाही हल्ला झाला नाही. इसवी सन १६२५ च्या सुमारास मु􀆇मदेव

िकल्ला िनजामशाही कडून आिदलशही कडेआला. िनजामशहा-

च्या वतीनेबाजी हैबतराव ￱शलीमकर व त्याचेवडील􀆆द्राजी ना-

ईक या िकल्ल्याची व्यवस्था पाहत होते. म￭लक अंबरच्या आदे-

1

2 3 गडाची मािहती

शानुसार बाजी हैबरावाने मु􀆆मदेवाचा ताबा आिदलशाही सरदार

हैबतखामाकडे िदला. १६३० च्या सुमारास हा िकल्ला आिद-

लशहाकडून परत िनजामशाहीत दाखल झाला. शहाजीराजांचा

अ￸धकारी सोनाजी या िकल्ल्याचा कारभार पाहू लागला. िवजा-

पूर आिदलशाही सैन्याच्या एका तुकडीने िकल्ल्यावर हल्ला केला.

त्यात सोनाजी जखमी झाला. म्हणून बालाजी नाईक ￱शळीम-

कर आपल्या तुकडीसह मु􀆆मदेवाच्या रक्षणाथर् धावून गेला. तेव्हा

बालाजी नाईक जखमी झाला. या कामिगरी बद्दल शहाजीराजांनी

बाळाजी नाईक ￱शलीमकरांचा नंतर सन्मानही केला. ￱शवरायांनी

मु􀆆मदेवाचा िकल्ला कधी घेतला याचा ￭लखीत पुरावा आज मात्र

उपलब्ध नाही त्यामुळेिकल्ला ताब्यात कधी आला हेसांगणेअिन-

￸श्चतच आहे. ￱शवच􀄭रत्र सािहत्य खंडाच्या दहाव्या खंडात प्र￭सद्ध

झाललेएक वृत्त सांगतेक􀄴, '￱शवाजीनेशहामृग नावाचा पवर्त ता-

ब्यात घेऊन त्यावर इमारत बांधली.' सभासद बखर म्हणतो क􀄴,

'मुराबाद म्हणोन ड􀆑गर होता त्यास वसिवले त्याचे नाव राजगड

म्हणोन ठेिवले. त्या गडाच्या चार माच्या वसिवल्या सभासदा-

नेबालेिकल्ल्याला सुद्धा एक माची म्हणून गणली आहे.' मात्र सन

१६४६ ते१६४७ च्या सुमारास ￱शवरायांनी तोरणा िकल्ल्यासोबत

हा िकल्ला ￬जकून घेतला. हा िकल्ला बांधण्याचे काम महाराजांनी

मोठा झपाटाने सु􀆆 केले. त्या ड􀆑गरास तीन स􀆑डा 􀄪कवा माच्या

होत्या त्यासही तटबंदी केली. मुख्य िकल्ल्यास राजगड नाव ठेवून

एक इमारत उभी केली. तीन माच्यांना सुवेळा, संजीवनी आ￱ण

पद्मावती ही नावेिदली. ￱शरवळ नजीक खेडबारेनावाचा गाव हो-

ता तेथेरान फार होतेत्या िठकाणी फमार्शी आंब्याची झाडेलावून

पेठ वसिवली व ￸तचेनाव ￱शवापूर असेठेवले.इसवीसन १६६०

मध्येऔरंगजेबाच्या आज्ञेनुसार शािहस्तेखानाने￱शवाजी महारा-

जांच्या प्रदेशावर स्वारी केली. फारसी साधनांमधून अशी मािहती

िमळते क􀄴 शािहस्तेखानाने राजगडाकडे फौज पाठिवलेली होती

ह्या फौजेनेराजगडाच्या जवळपासची काही खेडी जाळून उध्वस्त

केली परंतुप्रत्यक्ष राजगड िकल्ला ￭जकंण्याचा प्रयत्न मात्र केला

नाही ६ एिप्रल १६६३ रोजी शाहीस्तेखानावर छापा घालून ￱श-

वाजी महाराज राजगडावर परतले. सन १६६५ मध्येिमझार्राजा

जय￬सग याने ￱शवरायांच्या प्रदेशावर स्वारी केली. दाऊदखान

आ￱ण राय￬सग या दोन सरदारांना त्याने या प􀄭रसरातील िकल्ले

￬जकण्यासाठी पाठिवले. ३० एिप्रल १६६५ रोजी मुगल सैन्या-

ने राजगडावर चाल केली. परंतुमराठांनी िकल्ल्याव􀆆न िवलक्षण

मारा केल्या मुळे मुगलांना माघार घ्यावी लागली. ￱शवाजी महा-

राजांनी जय￬सग बरोबर तह करताना २३ िकल्लेदेण्याचेमान्य केले

व स्वतःकडे१२ िकल्लेठेवले. या १२ िकल्ल्यांमध्येराजगड, तो-

रणा, ￬लगाणा, रायगड यांचा समावेश होतो. सभासद बखरीतील

उल्लेख खालील प्रमाणेआहे'सत्तावीस िकल्लेतांब्रास िदले. िनशाणे

चढिवली वरकड राजगड व कोट मोरोपंत पेशवेव िनलोपंत मुजु-

मदार व नेताजी पालकर सरनोबत असेमातुश्र􀄱च्या हवाली केलेव

आपणही िदल्लीस जावे, बादशाहाची भेट घ्यावी असा करार के-

ला.' ￱शवाजी महाराज आग्र् याहून िनसटून िनवडक लोकांिनशी

१२ सप्ट􀃬बर १६६६ ला राजगडाला सुख􀆆प पोचले. २४ फेब्रु-

वारी १६७० रोजी राजगडावर राजारामचा जन्म झाला. ￬सहगड

िकल्ला घेण्यासाठी ￱शवाजी महाराजांनी तानाजी मालुसुरेयास रा-

जगडाव􀆆नच १६७० मध्येपाठिवले. सन १६७१-१६७२ मध्ये

￱शवाजी महाराजांनी रायगड स्थान राजधानी साठी िन￸श्चत केले

आ￱ण राजधानी राजगडाव􀆆न रायगडाकडे हलिवली. ३ एिप्रल

१६८० रोजी ￱शवरायांचेिनधन झाल्यावर स्वराज्यावर औरंगजे-

बाच्या स्वारीचेसंकट कोसळले. ११ माचर् १६८९ रोजी संभाजी

महाराजांना पकडून ठार मारले यानंतर मुगलानी मराठांचे अनेक

गड ￬जकून घेण्याचा प्रयत्न केला. िकशोर￬सह हाडा या मुगल

सरदारानेजून १६८९ मध्येराजगड ￬जकून घेतला. औरंगजेबा-

नेअबुलखैरखान याला राजगडाचा अ￸धकारी म्हणून नेमले. मात्र

आप संभाजी महाराजांना पकडल्याची वातार् पसरली नव्हती त्या-

मुळे मराठांची फौज राजगडाभोवती गोळा झाली आ￱ण आपल्या

बळावर राजगड पुन्हा ￬जकून घेतला. जानेवारी १६९४ मधील

एका पत्रात शंकराजी नारायण स￸चव याने'कानद खोयार्तील दे-

शमुखांनी राजगडाच्या प􀄭रसरातील प्रदेशाचे मुगलांच्या हल्ल्या-

पासून संरक्षण केल्या बद्दल त्यांची इनामे त्यांचकडे चालवावीत

' असा आदेश िदला होता. पुढे ११नोह􀃬बर १७०३ मध्ये स्वतः

औरंगजेब जातीिनशी हा िकल्ला ￬जकण्यासाठी पुण्याहून िनघाला.

औरंगजेबाचा हा प्रवास मात्र सुखकर झाला नाही. राजगडाच्या

अलीकडे चार कोस घाटातला रस्ता आहे. रस्ता के वळ दगु र्म

होता औरंगजेबाने एक मिहना आधी काही हजार गवंडी, बेलदार

आ￱ण कामदार यांना रस्ता नीट करण्याच्या कामावर पाठिवले.

पण रस्ता काही नीट झाला नव्हता त्यामुळे बरेचशे सामान आहे

￸तथे टाकून ◌ावे लागले. २ ￸डस􀃬बर १७०३ रोजी औरंगजेब

राजगडा जवळ पोहचला. िकल्ल्यास मोच􀃭 लावले. िकल्ल्याचा बु-

􀆆ज तीस गज उंच त्याच उंचीचेदमदमेतयार क􀆇न त्यावर तोफा

चढिवल्या व बु􀆆जावर तोफांचा भडीमार क􀆆 लागले. तरिबयत-

खान आ￱ण हमीबुद्दीनखान यानेपद्मावतीच्या बाजूनेमोच􀃭 लावले.

पुढेदोन मिहनेझाले तरी िकल्ला काही हातात येत नव्हता. शेवटी

४ फेब्रुवारी १७०३ रोजी राजगड औरंगजेबाच्या हातात पडला.

इरादतखान याला औरंगजेबाने िकल्लेदार नेमले आ￱ण िकल्ल्या-

चे नाव 'नािबशहागड'असे ठेवले. २९ मे १७०७ रोजी गुणाजी

सावंत याने पंताजी ￱शवदेवा बरोबर राजगडावर स्वारी क􀆇न तो

िकल्ला ￬जकून घेतला आ￱ण पुन्हा िकल्ला मराठयांच्या स्वाधीन झा-

ला. पुढे शाहुच्या ताब्यात िकल्ला आल्यावर १७०९ मध्ये शाहुने

सुवेळा माचीस ३०० 􀆆पयेव संजीवनी माचीस १०० 􀆆पयेअशी

व्यवस्था लावून िदली.पेशवेकाळात राजगड हा स￸चवांच्या ता-

ब्यात होता. पेशवाई मध्ये आ￰थक प􀄭र􀄖स्थती वांरवार िबघडत

असल्यानेिकल्ल्यावर ￱शबंदीचेपगारही वेळेवर होत नसत. अशाच

प􀄭र􀄖स्थती मध्येराजगडावरील सेवकांचेपगार एक वषर्भर थकले

होते- राजवाडेखंड १२. यानंतर राजगड भोर संस्थानाच्या ता-

ब्यात गेला. त्याची व्यवस्था पाहण्यासाठी सहा अ￸धकारी नेमले.

सुवेळा माचीसाठी सरनोबत ￱शलीमकर, पद्मावती माचीसाठी सर-

नोबत-पवार घराण्यातील, संजीवनी माचीसाठी सरनोबत- खोपडे

घराण्यातील या ￱शवाय नाईक व सरनाईक हे अ￸धकारी सुद्धा

असत.

3 गडाची मािहती

िकल्ल्यावर जाण्यासाठी तीन वाटा आहेत.

1. गुंजवणेगावातून चोरदरवाजा माग􀃭

2. पाली गावातून पाली दरवाजा माग􀃭

3. वाजेघर माग􀃭.

4.3 राजवाडा 3

सुवेळा माची

4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

4.1 सुवेळा माची

पद्मावती तळ्याच्या बाजूनेवर गेलंक􀄴 रामेश्वर मंिदर आ￱ण पद्माव-

ती मंिदर आहे. इथून थोडंवर आलं क􀄴 एक ￸तठा आहे. त्यातील

एक रस्ता सरळ बालेिकल्ल्याकडे, एक डावीकडून सुवेळा माची-

कडेआ￱ण ￸तसरा उजवीकडेसंजीवनी माचीला जातो. ￸चलखती

बु􀆆ज, तशीच ￸चलखती तटबंदी ही गडाच्या दोन्ही माच्यांची वै-

￱शष्ट्येआहेत. थोडा उजवीकडे पाली दरवाजा आहे. गडावर

यायला तुलनेनेही सोपी वाट आहे. बालेिकल्ल्यावर जाण्यासाठी

बालेिकल्ल्यालाच वळसा घालून एका िठकाणी थोडीशी अवघड

आ￱ण उभी चढण चढावी लागते. बालेिकल्ल्याचा महादरवाजा

अजूनही दणकट आहे. वर चंद्रतळे आहे, एक ब्रम्हष􀄲 मंिदर आहे.

पद्मावती तलाव

4.2 पद्मावती तलाव

गुप्तदरवाजा कडून पद्मावती माचीवर आल्यावर समोरच सुबक

बांधणीचा िवस्तीणर् असा तलाव आढळतो. तलावाच्या ￮भती

आजही शाबूत आहेत. तलावात जाण्यासाठी त्याच्या ￮भतीतच

एक कमान तयार केलेली आहे. तलावात सध्या गाळ मोठा

प्रमाणात साचला आहे. रामेश्र्वराचे मंिदरःपद्मावती देवीच्या

मंिदरा समोरच पूवर्￱भमुख असे रामेश्र्वर मंिदर आहे. मंिदरातील

￱शव￬लग ￱शवकालीन आहे. मंिदरात असणारी मा􀆇￸तरायांची

मूत􀄲 द￸क्षणा￱भमुख आहे.

4.3 राजवाडा

रामेश्र्वर मंिदरापासून पायर्यांनी वर जातांना उजवीकडे रा-

जवाडाचे काही अवशेष िदसतात.या राजवाडामध्ये एक तलाव

आहे.या ￱शवाय राजवाडापासून थोडे पुढे गेल्यावर अंबारखाना

लागतो.याच्या थोडे पुढे सदर आहे. सदरेच्या समोर दा􀆆कोठार

आहे. सदरःही गडावरची सवार्त मह􀄧वाची अशी वास्तू. रामेश्र्वर

मंिदरापासून पायर्यांनी वर गेल्यावर उजव्या हातास राजवाडाचे

अवशेष आहेत. थोडे पुढे गेल्यावर उजवीकडे सदर आहे. पूव􀄲

या सदरेत ओटीच्या कडेस मधल्या खणात एक जुना गा￭लचा

व त्यावर लोड ठेवलेला असे.अनेक इ￸तहास तज्ज्ञांचे असे

मत आहे क􀄴 ही सदर नसून तटसरनौबताचे घर आहे. पाली

दरवाजाःपाली दरवाजाचा मागर् पाली गावातून येतो. हा मागर् फार

प्रशस्त असून चढण्यासाठी पायर्या खोदल्या आहेत. पाली दर-

वाजाचेपिहले प्रवेश द्वार भरपूर उंचीचेआ￱ण 􀆆ंदीचेआहे, यातून

हत्ती सुद्धा अंबारीसह आत येऊ शकतो. हे प्रवेशद्वार ओलांडून

२०० मी. पुढे गेल्यावर भरभक्कम बांधणीचे दसु रे प्रवेशद्वार आहे.

प्रवेशद्वाराचे संरक्षण चांगल्या बुलंद अशा बु􀆆जांनी केलेले आहे.

या दरवाजाचे वै￱शष्ट म्हणजे दरवाजाच्या वर आ￱ण बु􀆆जावर

परकोट बांधलेले आहेत. या परक􀆑टाना गोल आकाराचे झरोके

ठेवलेले आढळतात. अशा झरोक्यांना 'फ￭लका' असे म्हणतात.

या फ￭लकांचा उपयोग तोफा डागण्यासाठी होत असे. दरवाजातून

आत ￱शरल्यावर दोन्ही बाजूस पहारेकयार्ंच्या देवडा आहेत.

या दरवाजानेगडावर आल्यावर आपण पद्मावती माचीवर पोहचतो.

4.4 गुंजवणेदरवाजा

गुंजवण दरवाजा म्हणजे एकामागे एक असलेल्या तीन प्रवे-

शद्वारांची एक मा￭लक आहे. पिहला दरवाजा अत्यंत साध्या

बांधणीचा आहे. मात्र दरवाजाला दोन्ही बाजूस भरभक्कम बु􀆆ज

आहे. गजुं वणे दरवाजाच्या दसु र्या प्रवेशद्वाराला व￱ै शष्टपूणर्

कमान आहे.या दरवाजाच्या शेवटी व गणेश पट्टीच्या खाली

दोन्हीकडे दोन उपडे घट घेतलेल्या व एका कमलक￭लके समोर

असलेल्या स􀆑डा आहेत. सांप्रत या ￱शल्पाव􀆆न श्री 􀄪कवा

गज￱शल्प तयार झाले असावे असे अनुमान िनघते. या सवर्

गोष्ट􀄱व􀆆न असे अनुमान िनघते क􀄴,हे प्रवेशद्वार ￱शवपूवर्कालात

बांधलेले असावे. या प्रवेशद्वारातून आत आल्यावर दोन्ही बाजूस

पद्मावती माचीःराजगडाला एकूण ३ माच्या आहेत. या प􀃯क􀄴

सवार्त प्रशस्त अशी माची म्हणजे पद्मावती माची. पद्मावती

माची केवळ एक लष्करी क􀃬 द्र नसून िनवासाचे िठकाणही होते.

माचीवर बांधकामाचे अनेक अवशेष सापडतात. पद्मावती देवीचे

मिं दर,सईबाईचं ी समाधी ,हवालदारांचा वाडा, रत्नशाला, सदर,

पद्मावती तलाव, गुप्त दरवाजा, पाली दरवाजा, गुंजवणे दरवाजा,

दा􀆆गोळ्याची कोठारे या वास्तूआजही ￱शल्लक आहेत.या￱शवाय

पद्मावती माचीवर ब्राम्हणवगार्ची आ￱ण अष्टप्रधान मंडळाची काही

घरेआहेत.

4 4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

4.5 पद्मावती मंिदर

सध्या २००२ मध्ये या मंिदराचा जीण􀆒ध्दार केला आहे.

￱शवरायांनी िकल्लेमु􀆆ंबदेवाचे राजगड म्हणून नामकरण केल्यावर

येथेअसलेल्या जागेवर पद्मावती देवीचेमंिदर बांधले याचा उल्लेख

आढळतो. सध्या मंिदरात आपल्याला तीन मूत्यार् िदसतात. मुख्य

पुजेचे मूत􀄲 भोरच्या पंत स￸चवांनी स्थापन्न केली आहे. त्याच्या

उजव्या बाजुला लहान असलेली मूत􀄲 ￱शवरायांनी स्थािपत

केलेली आहे तर दोन मूत􀄲च्या मध्ये श􀃬दूर पहारेकयार्ंच्या देवडा

आहेत.फासलेला तांदळा म्हणजे पद्मावती देवीची मत􀄲 आहे.

या मंिदरात सध्या २० ते ३० जणांना राहता येते. मंिदराच्या

बाजूसच पाण्याचे टाके आहे. यातील पाणी िपण्यासाठी योग्य

आहे. मंिदराच्या समोरच सईबांईची समाधी आहे.

4.6 संजीवनी माची

सुवेळा माचीच्या बांधणीनंतर ￱शवाजीमहाराजांनी या माचीचे

बांधकाम करण्यास सुरवात केली. माचीची एकूण लांबी अडीच

िक.मी. आहे. ही माची सुद्धा ३ टप्प्यांमध्ये बांधलेली आहे.

संजीवनी माचीवरील घरांचे अवशेष आजही अ􀄖स्तत्वात आहेत.

माचीच्या प्रत्येक टप्प्यास ￸चलखती बु􀆆ज आहेत. पिहला टप्पा

खाली उत􀆆न उत्तरेकडे वळून तटालागत थोडे मागे चालत

गेल्यावर तीन ￸तहेरी बांधणीचे बु􀆆ंज लागतात. या ￸तन्ही

बु􀆆जावर ￱शवकालात प्रचंड मोठा तोफा असाव्यात या माचीवर

अनेक पाण्याची टाक􀄴 आहेत. या माचीला एकूण १९ बु􀆆ज

आहेत. माचीला भुयारी परकोटाची योजना केलेली आहे. या

भुयारातून बाहेरील तटबंदी कडे येण्यासाठी 􀄪दडांची व्यवस्था

केलेली आहे. संजीवनी माचीवर आळु दरवाजाने सुद्धा येते.

आळु दरवाजा पासून राजगडाची वै￱शष्टय असलेली ￸चलखती

तटबदं ी दतु फार् चालू होते. दोन्ही तटांमधील अतं र अधार्-पाऊण

मीटर असून खोली सुमारे ६ ते ७ मीटर आहे. या भागात

बु􀆆जांच्या ￸चलखतात उतरण्यासाठी पायर्यांच्या 􀄪दडा आहेत.

तसेच नाळेतून वर येण्यासाठी दगडी सोपान आहेत. माचीवर

तटबदं ी मध्ये काही जागी प्रात􀄫वधीची िठकाणे आढळतात. दहु ेरी

तटबंदीच्या शेवटी बलाढ बु􀆆ज आहेच यांचा उपयोग दूरवर

नजर ठेवण्यासाठी होत असे. आळु दरवाजाःसंजीवनी माचीवर

येण्यासाठी या दरवाजाचा उपयोग होत असे. तोरणा व􀆆न

राजगडावर येण्याचा एकमेव मागर् या दरवाजातून जात असे.

आळु दरवाजा स􀄖स्थतीला बयार्पैक􀄴 ढासाळलेल्या अवस्थतेत

आहे. या दरवाजावर एक ￱शल्प आहे. वाघाने एक सांबार

उताणे पाडले आहे असे ￸चत्र या ￱शल्पात दाखवले आहे.

सुवेळा माचीःमु􀆆ंबदेवाचा िकल्ला ताब्यात आल्यानंतर ￱शवाजी

महाराजांनी िकल्ल्याच्या पूव􀃭कडील ड􀆑गररांगेला भरभक्कम तटबंदी

बांधली, आ￱ण माचीला सुवेळा माची असे नाव ठेवले. पूव􀃭कडे

ही माची असल्यामुळे या माचीचे नाव सुवेळा असे ठेवले. सुवेळा

माची ही संजीवनी एवढी लांब नाही मात्र या माचीचेसुद्धा ३ टप्पे

आहेत. पूव􀃭कडे ही माची ￵चचोळी होत गेलेली आहे. माचीच्या

प्रारंभी टेकडी सारखा भाग आहे याला डुबा असे म्हणतात. या

डुब्याच्या डावीकडून रानातून जाणार्या वाटेने गेल्यावर ￱शबंदी

घरटे िदसतात. तेथे डाव्या हातास एक द￸क्षणमुखी वीर मा􀆆ती

व त्याच्या जवळ पाण्याचे टाक आहे. येथे असणारे चौथरे

येसाजी केक, तानाजी मालसुरे व ￱शल􀄱बकर या सरदारांची

होती. येथून सरळ जाणारी वाट सुवेळा माचीच्या दसु र्या

टप्पयावर जाते तर डावीकडे जाणारी वाट काळेश्र्वरी बु􀆆जाच्या

प􀄭रसरात घेऊन जाते. आपण माचीच्या िदशेनेथोडेपुढेगेल्यावर

उजवीकडे एक सदर लागते. येथून पुढे तटबंदीच्या खरा भाग

सु􀆆 होतो. येथील तटबंदी दोन टप्प्यांत िवभागली असून प्रत्येक

टप्प्याच्या शेवटी ￸चलखती बु􀆆ज आहे. दसु र्या टप्प्यात गेल्यावर

तटबंदीच्या दोन्ही बाजूस आतील अंगास भुयारी ￸चलखती

परकोटाची रचना के ली आहे. दसु र्या टप्पयाकडे जातांना एक

उंच खडक लागतो आ￱ण या खडकात ३ मीटर व्यासाचेएक ￱छद्र

आढळते या खडकालाच नेट 􀄪कवा 'हत्तीप्रस्तर' असे म्हणतात.

या हत्तीप्रस्तराच्या अलीकडे तटातील गणपती आढळतो व

तेथूनच पुढे तटातून खाली जाण्यासाठी गुप्त दरवाजा आहे.

या दरवाजाला मढे दरवाजा असे म्हणतात.हत्ती प्रस्तराच्या

पुढील भागात सुद्धा एक असाच गुप्त दरवाजा सुवेळामाचीच्या

सवार्त शेवटच्या टप्प्यात खालच्या भागात वाघजाईचे￱शल्प आहे.

4.􀀚 काळेश्र्वरी बु􀆆ज आ￱ण प􀄭रसर

सुवेळा माचीच्या दसु र्या टप्प्याकडे जाणार्या वाटेच्या उजवीकडे

वळल्यावर आपल्याला पाण्याची काही टाक􀄴 िदसतात. पुढे

रामेश्र्वर मंिदराचे काही अवशेष आहेत.या रामेश्र्वर मंिदरात

￱शव￬लग, भग्र नंदी, एक यक्षमूत􀄲 अशी ￱शल्पे आढळतात. या

रामेश्र्वर मंिदराच्या वरील बाजूस ￱शलाखंडावर गणेशाची प्र￸तमा,

पावर्ती, ￱शव￬लग अशी ￱शल्पे आहेत. येथून थोडेसे पुढे गेल्यावर

काळेश्र्वरी बु􀆆ज आहे. येथेच तटात एक गुप्त दरवाजा देखील

आढळतो.

4.􀀛 बालेिकल्ला

राजगडाच्या सवार्त उंच भाग म्हणजे बालेिकल्ला होय. या बाले-

िकल्ल्याकडे जाणारा रस्ता कठीण आ￱ण अ􀆆ंद आहे. चढण सं-

पल्यानंतर बालेिकल्ल्याचा दरवाजा लागतो. यालाच महादरवाजा

असेही म्हणतात. आजही दरवाजा चांगल्या 􀄖स्थतीत आहे. प्र-

वेशद्वाराची उंची ६ मीटर असून प्रवेशद्वारावर कमळ, स्व􀄖स्तक ही

शुभ￸चन्ह कोरलेली आहेत. बालेिकल्ल्याला साधारण १.५ मीटर

उंचीची तटबंदी बांधलेली असून िव￱शष्ट अंतरावर बु􀆆जही ठेवले-

ले आहेत. दरवाजातून आत गेल्यावर समोरच जननीमंिदर आहे.

येथून पुढेगेल्यावर चंद्रतळे लागते. तळ्याच्या समोरच उत्तरबु􀆆च

आहे. येथून पद्मावती माची आ￱ण इतर सवर् प􀄭रसर िदसतो. बु-

􀆆जाच्या खालून एक पायवाट बालेिकल्ल्यावर येते आता मात्र ही

वाट एक मोठा ￱शलाखंड टाकून बंद केलेली आहे.ही वाट ज्या बु-

􀆆जाव􀆇न वर येतेत्या बु􀆆जाला उत्तर बु􀆆ज असेम्हणतात.येथून

संपूणर् राजगडाचा घेरा आपल्या लक्षात येतो.या उत्तर बु􀆆जाच्या

बाजुला ब्रम्हष􀄲 ऋष􀄱चेमंिदर आहे.या ￱शवाय बालेिकल्ल्यावर का-

ही भग्र अवस्थेतील इमारती चौथरे, वाडांचे अवशेष आढळतात.

राजगड िकल्ला संपूणर् पाहण्यासाठी साधारण २ िदवस लागतात.

गडाव􀆆न तोरणा, प्रतापगड, रायगड, ￭लगांणा, ￬सहगड, पुरंदर,

वज्रगड, मल्हारगड, रोहीडा, रायरेश्र्वर आ￱ण लोहगड, िवसापूर हे

िकल्लेिदसतात.

5

5 छाया￸चत्रे

6 गडावर जाण्याच्या वाटा

कजर्त, पाली बसस्थानकाव􀆆न जाणार्या रा.प. मंडळाच्या गाड्या

􀄪कवा खाजगी वाहन.

पुणे, गुंजवणेबसस्थानकाव􀆆न जाणार्या रा.प. मंडळाच्या गाड्या

􀄪कवा खाजगी वाहन.

गडावर जाण्यासाठी अनेक मागर् आहेत. १.गुप्तदरवाज्याने राज-

गड: पुणे - राजगड अशी एस.टी पकडून आपल्याला वाजेघर या

गावी उतरता येते.बाबुदा झापा पासून एक तासाच्या अंतरावर रे-

￬लग आहेत.यांच्या साह्यानेअत्यंत कमी वेळात राजगडावर जाता

येते.यावाटेनेगडावर जाण्यास ३ तास लागतात.

२.पाली दरवाज्याने राजगडः पुणे-वेल्हे एस.टी.ने वेल्हे माग􀃭 पाबे

या गावी उत􀆆न कानद नदी पार क􀆇न पाली दरवाजा गाठावा.ही

वाट पायर्याची असून सवार्त सोपी आहे.यावाटेनेगडावर जाण्यास

३ तास लागतात

३.गुंजवणेदरवाज्यानेराजगङ: पुणेवेल्हेया हमरस्त्यावरील मा-

गार्सनी या गावी उतरावेआ￱ण ￸तथून साखरमाग􀃭 गुंजवणेया गावात

जाता येते.ही वाट अवघड आहे.या वाटेव􀆇न गड गाठण्यास अडीच

तास लागतात.मािहतगारा ￱शवाय या वाटेचा उपयोग क􀆇 नये.

४.अळुदरवाज्यानेराजगडः भुत􀆑डेमाग􀃭 आळुदरवाज्यानेराजगड

गाठता येतो.￱शवथर घळीतून ही अळू दरवाज्याने राजगड गाठता

येतो.

५.गुप्तदरवाजामाग􀃭 सुवेळामाची: गुंजवणे गावातून एक वाट जंग-

लातून गुप्तदरवाजेमाग􀃭 सुवेळा माचीवर येते.

राहण्याची सोय: १.गडावरील पद्मावती मंिदरात २० ते २५

जणांची रहाण्याची सोय होते.

२.पद्मावती माचीवर रहाण्यासाठी पयर्टक िनवासाच्या खोल्या

आहेत.

जेवणाची सोय: आपण स्वतः करावी.

पाण्याची सोय: पद्मावती मंिदराच्या समोरच बारामही िपण्याच्या

पाण्याचेटाके आहे.

जाण्यासाठी लागणारा वेळ: ३ तास

􀀚 सूचना / अ￸धक मािहती

ट्रेक्क्िषतीज

6 􀀛 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

􀀛 Text and image sources, contributors, and licenses

􀀛.1 Text

 राजगड 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A1?oldid=1239035

योगदानकत􀃭: Sankalpdravid, अभय नातू, Sarjya, Abhiyadav~mrwiki, MarathiBot, Kaustubh, हरकाम्या, Vinod rakte, Gauravjl, Misslinius,

Belasd, सांगकाम्या, Dr.sachin23, EmausBot, Sachinvenga, सांगकाम्या संकल्प, सांगकाम्या संतोष, िननावीआ￱ण अनािमक 11

􀀛.2 Images

 ￸चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸चत्र:Lake_Rajgad.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Lake_Rajgad.jpg परवाना: CC BY 2.0 योगदानकत􀃭:

originally posted to Flickr as rajgarh मुळ कलाकार: vivek Joshi

 ￸चत्र:Pali_Darwaza_Rajgad.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Pali_Darwaza_Rajgad.jpg परवाना: CC BYSA

2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as F1250022 मुळ कलाकार: Ankur P

 ￸चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

 ￸चत्र:Suvela_Machi_from_Balekilla.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/46/Suvela_Machi_from_Balekilla.jpg

परवाना: CC BY 2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as Suvela Machi from Balekilla मुळ कलाकार: vivek Joshi

􀀛.3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

मरुड जंजिरा

 मु􀆆ड जं￭जरा

मु􀆆ड जं￭जरा

सात मजली राणीचा महाल,

मु􀆆ड जं￭जरा

महाराष्ट्राला मोठा सागर िकनारा लाभला आहे. अनेक खाड्यांमुळे

हा सागर िकनारा दंतुर झालेला आहे. सृिष्टस􀆔दयार्नेनटलेल्या या

सागर िकनार्याजवळ अनेक प्रेक्षणीय आ￱ण ऐ￸तहा￭सक घटनांना

उजाळा देणारी अनेक स्थळे आहेत. या िकनार्यावर असलेल्या

जलदगु ार्ंमध्ये रायगड ￭जल्ह्यातील मु􀆆ड-ज￭ं जरा हा एक अभे-

द्य िकल्ला आहे. रायगड ￭जल्ह्याच्या प￸श्चम अंगाला अरबी समुद्र

आहे. या समुद्राला लागूनच मु􀆆ड तालुक्यातील मु􀆆ड नावाचे

गाव आहे. मु􀆆डच्यापुढे दंडा आ￱ण राजपुरी ही गावे समुद्रिक-

नारी आहेत. मु􀆆डपासून राजपुरी चार पाच िकलोमीटर अंतरावर

आहे. हे गाव खाडीच्या िकनार्यावर आहे. या राजपुरी गावाच्या

प￸श्चमेला समुद्रात एका बेटावर मु􀆆ड-जं￭जरा आहे. राजपुरीहून या

िकल्ल्यावर जाण्यासाठी ￱शडाच्या होड्यांची सोय आहे.

जं￭जराचा अथर् समुद्राने वेढलेला िकल्ला. भक्कम बांधकाम आ￱ण

आजूबाजूला समुद्र, या￱शवाय मु􀆆ड-जं￭जराच्या तटावर ५७२

तोफा आहेत. त्यामुळेच हा जं￭जरा अभेद्य होता. या तोफां-

मध्ये िवशेष मोठी आ￱ण लांब पल्ल्याची कलाल बांगडी ही तोफ

होती. ￱शवाजीच्या काळात महाराष्ट्राच्या स्वराज्यासाठी हा जं￭जरा

शेवटपयर्ंत अजेय रािहला.

1 इ￸तहास

जं￭जरा हा शब्द अरबी भाषेतून आपल्याकडे 􀆆ढ झालेला आहे.

अरबी भाषेतील जझीरा या शब्दाव􀆆न तो आलेला आहे. जझीरा

म्हणजेबेट. या बेटावर पूव􀄲 एक मेढेकोट होता. त्यावेळी राजपु-

रीला मुख्यत: कोळी लोकांची वस्ती होती. या कोळ्यांना लुटा􀆇

आ￱ण चाचेलोकांचा नेहेमीच उपद्रव होत असे. तेव्हा या चाच्यां-

ना प्र￸तबंध करण्यासाठी या बेटावर मेढेकोट उभारण्यात आला.

मेढेकोट म्हणजेलाकडाचेमोठाले ओंडके एका शेजारी एक रोवून

तयार केलेली तटबंदी. या तटबंदीमध्ये कोळी लोक सुर￸क्षतपणे

रहात असत. त्यावेळी त्यांचा प्रमुख होता राम पाटील. हा मेढे-

कोट बांधण्यासाठी त्यावेळी िनजामी ठाणेदाराची परवानगी घ्यावी

लागली होती. मेढेकोटाची सुर￸क्षतता लाभताच राम पाटील त्या

ठाणेदाराला जुमानेसा झाला. त्यामुळे ठाणेदारानेत्याचा बंदोबस्त

करण्यासाठी िपरमखानाची नेमणूक केली.

राम पाटील आपल्याला मेढेकोटाच्या जवळही िफरकू देणार ना-

ही, याची कल्पना िपरमरखानाला होती. तो अ￸तशय चतुर होता.

त्यानेआपण दा􀆇चेव्यापारी आहोत, असेभासवून आपली गल-

बते खाडीत नांगरली. राम पाटीलाशी स्नेह राहावा म्हणून दा-

􀆇चे काही 􀄪पपे त्याने भेट म्हणून पाठवली. त्यामुळे राम पाटील

खूष झाला. िपरमखानाने मेढेकोट पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली.

िपरमखान मेढेकोटात गेला. रात्री सवर् कोळी दा􀆇 िपऊन ￬झग-

ले असताना िपरमखानानेबाक􀄴च्या गलबतांमधून असलेले सैन्य

तेथेउतरवून सवार्ंची कत्तल क􀆇न मेढेकोट ताब्यात घेतला.

पुढे िपरमखानाच्या जागी बुर्हाखानाची नेमणूक झाली. त्या-

नेतेथेभक्कम िकल्ला बांधण्याची परवानगी िनजामाकडून िमळवली.

सध्याचेजेबांधकाम आहेतेया बुर्हाणखानानेबांधलेलेआहे. पु-

ढेइ.स.१६१७ मध्ये￭सद्दी अंबर यानेबादशहाकडून स्वतंत्र सनद

िमळवून जहािगरी प्राप्त केली. जं￭जरा संस्थानचा हा मूळ पु􀆆ष

समजला जातो.

जं￭जर्याचे ￭सद्दी हे मुळचे अिबसीिनयामधील असून, हे दयार्वद􀄲

शूर, काटक व दणकट होते. त्यांनी प्राणपणाने जं￭जरा लढवला.

अनेकांनी जं￭जरा ￬जकण्याचा प्रयत्न केला. पण तो यशस्वी होऊ

शकला नाही. छत्रपती ￱शवाजी राजांनाही जं￭जर्यावर स्वािमत्व

िमळवता आले नाही. इ.स.१६१७ ते इ.स.१९४७ अशी ३३०

वष􀃭 जं￭जरा अं￭जक्य रािहला. जं￭जर्याचे प्रवेशद्वार पूवार्￱भमुख

आहे. होडीने आपण प्रवेशद्वारापयर्ंत पोहोचतो. या प्रवेशद्वाराच्या

आत एक उपदार आहे. प्रवेशद्वाराजवळ एक ￱शल्प आहे. बुर्हा-

णखानाची दप􀆒क्त􀄴च या ￸चत्रातून िदसून येते. एका वाघाने चारही

पायात चार हत्ती पकडले आहेत व शेपटीत एक हत्ती गुंडाळला

1

2 2 िकल्ल्याची अवस्था

जं￭जर्याचा पुरातन झ􀃬डा

आहे, असे ते ￸चत्र आहे. बुर्हाखान इतर सत्ताधीशांना सुचवतो

आहेक􀄴, "तुम्ही हत्ती असाल, मी पण शेर आहे. या िकल्ल्याकडे

वाकड्या नजरेनेपाहण्याचेधाडस क􀆇 नका.”

या िकल्ल्यातील ￭सद्दी सरदारांनी हा िकल्ला सदैव अ￬जक्य राख-

ला. ￱शवाजी महाराजांनी तर हा िकल्ला हस्तगत करण्यासाठी या

िकल्ल्यानजीक पाच सहा िक.मी. अतं रावर पद्मदगु र् नावाचा मजबूत

िकल्ला उभारला होता पण तरीही मु􀆆डचा जं￭जरा ￬जकणेमहारा-

जांना शक्य होऊ शकले नाही.

2 िकल्ल्याची अवस्था

जं￭जर्याची तटबंदी बुलंद आहे. त्याला सागराकडेही एक दरवा-

जा आहे. असे एकोणीस बुलंद बु􀆇ज आहेत. दोन बु􀆆जांमधील

अंतर ९० फुटांपेक्षा जास्त आहे. तटबंदीवर जाण्यासाठी जा-

गोजाग पायर्या ठेवलेल्या आहेत. तटबंदीमध्ये कमानी आहेत.

त्या कमानीमध्ये त􀆑ड क􀆇न तोफा ठेवलेल्या आहेत. जं￭जर्या-

वर ५१४ तोफा असल्याचा उल्लेख आहे. यातील कलालबांगडी,

लांडाकासम व चावरी या तोफा आजही पाहायला िमळतात.

िकल्ल्याच्या मध्यभागी सु􀆆लखानाचा भव्य वाडा आज पडक्या

अवस्थेत आहे. पाण्याचे दोन मोठे तलाव आहेत. िकल्ल्यामध्ये

पूव􀄲 तीन मोहल्लेहोते. यातील दोन मोहल्लेमुसलमानांचे व एक

इतरांचा असेहोते. पूव􀄲 िकल्ल्यामध्येमोठी वस्ती होती. राजाश्रय

संपल्यानंतर ती सवर् वस्ती तेथून उठून गेली.

जं￭जर्याच्या तटबंदीव􀆆न िवस्तृत प्रदेश िदसतो. यात सागरा-

तील कासा उफर् पद्मदगु र् व िकनार्यावरील सामराजगड हेही येथून

िदसतात. ३३० वष􀃭 अभेद्य आ￱ण अं￭जक्य रािहलेल्या जं￭ज-

रेमेह􀆆ब पाहताना इ￸तहासातील अनेक पवार्ंचा आलेख आपल्या

नजरेसमो􀆇न तरळून जातो. थोडा इ￸तहासाचा अभ्यास क􀆆न

जं￭जर्याला भेट िदल्यास ती िन￸श्चतच संस्मरणीय ठरेल.'

असा हा अजेय जं￭जरा, २० ￭सद्दी सत्ताधीशांनंतर आलेल्या ￭सद्दी

मुहमंदखान हा शेवटचा ￭सद्दी असताना, व त्या राज्याच्या ३३०

वषार्ंनी ३ एिप्रल १९४८ रोजी भारतीय संघराज्यात िवलीन झाले.

3

3 Text and image sources, contributors, and licenses

3􀀑1 Text

 मु􀆆ड जं￭जरा 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A1_%E0%A4%

9C%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE?oldid=1340921 योगदानकत􀃭: कोल्हापुरी, Sankalpdravid,

अभय नातू, Shailendra, ज, VolkovBot, Heramb, SieBot, MarathiBot, सुभाष राऊत, हरकाम्या, Gypsypkd, Belasd, V.narsikar, Dr.sachin23,

EmausBot, Prabodh1987, WikitanvirBot, Mvkulkarni23, सांगकाम्या संकल्प, PixelBot, Vivekpokale, िननावी, Lalya1982आ￱ण अनािमक 4

3􀀑2 Images

 ￸चत्र:Janjira.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Janjira.svg परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: स्वतःचे काम

मुळ कलाकार: Robert Alfers

 ￸चत्र:Janjira_Fort_bastions_3.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Janjira_Fort_bastions_3.jpg परवाना: CC

BY 2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as Janjira Fort मुळ कलाकार: Himanshu Sarpotdar

 ￸चत्र:This_used_to_be_seven_storey_high_once_upon_a_time.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a9/This_

used_to_be_seven_storey_high_once_upon_a_time.jpg परवाना: CC BY-SA 2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as This used

to be seven storey high once upon a time मुळ कलाकार: Nagesh Kamath

 ￸चत्र:Wiki_letter_w.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6c/Wiki_letter_w.svg परवाना: CC BY-SA 3.0 योगदान-

कत􀃭: स्वतःचेकाम; Wikimedia Foundation मुळ कलाकार: SVG Jarkko Piiroinen; rights, design and origin Wikimedia Foundation

3􀀑3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

प्रतापगड

 प्रतापगड

प्रतापगड

प्रतापगड हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक िकल्ला आहे.

1 इ￸तहास

छत्रपती ￱शवाजी महाराजांच्या आज्ञेनुसार पेशवे मोरोपंत 􀄪पग-

ळे यांच्या देखरेखीखाली प्रतापगडाचे बांधकाम सु􀆇 झाले.नीरा

नदी आ￱ण कोयना नद्यांचेसंरक्षण हा या मागचा मुख्य उद्देश होता

.इ.स.१६५६ प्रतापगडाचे बांधकाम पूणर् झाले. िद.१० नोव्ह􀃬-

बर १६५९ रोजी ￱शवाजी महाराज आ￱ण अफझलखान यांच्यात

प्रतापगडाचे युद्ध झाले. अफझलखानाच्या वधाने राजांचे नाव

􀄪हदस्ु थानभर झाले आ￱ण खर्या अथार्ने स्वराज्याचा पाया मज-

बूत झाला. इ.स.१६५९ ते इ.स.१८१८ या प्रदीघर् कालावधीत

इ.स.१६८९ मधील काही मिहन्यांचा अपवाद वगळता प्रतापगड

शत्रूला कधीच िमळाला नाही.

2 गडावरील पाहण्यासारखी िठकाणे

वाहनतळाव􀆇न गडाच्या द￸क्षणेच्या टेहळणी बु􀆆जाखालून सरळ

जाणार्या पायवाटेने आपण थोड्या वेळातच तटबंदीत लपिव-

लेल्या प￸श्चमा￱भमुख महादरवाज्यात येऊन पोहोचतो. वै￱शष्ट्य

म्हणजे￱शवकालीन 􀄭रतीप्रमाणेआजही हा दरवाजा सूयार्स्तानंतर

बंद ठेवला जातो व सूय􀆒दयापूव􀄲 उघडला जातो. महादरवाज्या-

तून आत गेले क􀄴 उजव्या हातालाच ￸चलखती बांधणीचा बु􀆇ज

िदसतो. हा बु􀆇ज पाहून परत पायर्यांच्या मागार्नेभवानी मंिदरा-

कडेजाता येते. मंिदरात भवानीमातेची सालंकृत प्रसन्न मूत􀄲 आहे.

ही मूत􀄲 महराजांनी नेपाळमधील गंडक􀄴 नदीतून शा￱ळग्राम ￱शळा

आणून त्यातून घडवून घेतली. या मूत􀄲शेजारीच ￱शवाजीच्या िन-

त्य पूजेतील स्फिटकाचे￱शव￬लग व सरसेनापती हंबीरराव मोिहते

यांची तलवार आहे.

ह्या मंिदरासमो􀆇न बालेिकल्ल्याकडेचालूलागल्यास उजव्या हा-

ताला समथर्स्थािपत हनुमानाची मूत􀄲 िदसते; पुढे बालेिकल्ल्याचे

प्रवेशद्वार ओलांडल्यानंतर आपण केदारेश्वर महादेवाच्या मंिदरा-

जवळ येऊन पोहोचतो. मंिदरात भव्य ￱शव￬लग आहे. या मंिद-

राशेजारीच प्रशस्त सदर आहे.

केदारेश्वर मंिदराच्या मागील बाजूस राजमाता ￭जजाबाईच्या वा-

ड्याचे अवशेष आहेत. येथे उजवीकडे बगीचाच्या मधोमध ￱श-

वाजीचा अश्वा􀆇ढ पुतळा आहे.या पुतळ्याच्या जागीच पूव􀄲 रा-

जांचा राहता वाडा होता. या पुतळ्याशेजारीच शासक􀄴य िवश्राम-

धाम असून येथील बागेतून उजव्या बाजूच्या वाटेनेतटावर जाऊन

तटबंदीव􀆇न फेरफटका मारताना जावळी खोर्याचे िवहंगम 􀆅श्य

िदसते. िकल्ल्याला महादरवाज्याखेरीज घोरपडीचे ￸चत्र असणारा

राजपहार्याचा 􀄪दडी दरवाजा आहे. त्याच्या जवळ रेडका बु􀆇ज,

पुढे यशवंत बु􀆇ज, तर त्याच्यापुढे सूयर् बु􀆇ज हेबु􀆇ज आहेत..

अफजलखानानेदगा केल्यावर ￱शवाजी महाराजांनी त्याला मार-

ले. त्यानंतर संभाजी कावजी या मदार्नी गड्यानेअफजलखानाचे

￱शर या बु􀆆जात पुरले, असे इ￸तहास सांगतो. भवानीच्या नग-

रखान्याची 􀃫खडक􀄴 उघडून पािहल्यानंतर देवीचा चेहरा िदसतो.

या देवीचीही एक कथा सांिगतले जाते. ￱शवाजी महाराजांनी या

देवीसाठी रोज सनई चौघडा वाजिवण्याची प्रथा सु􀆇 केली हो-

ती. हडप आडनावाचा पुजारी ￸तला पंचामृतासह नैवेद्य दाखवीत

असे. या भवानीमंिदरात सभामंडप व नगारखाना आहे. मंिदरा-

पासून शे-दोनशेपावले चढल्यावर एक छोटेखानी दरवाजा लागतो

आ￱ण तेथूनच बालेिकल्ल्यात प्रवेश होतो. त्याच्यापुढे एक पडीक

चौथरा आहे. िवमानातून प्रतापगड पािहला तर त्याचा आकार

फुलपाखरासारखा िदसतो. १४०० फूट लांबी आ￱ण ४०० फूट

􀆆ंदी एवढा त्याचा िवस्तार आहे. इतर गडापेक्षा या गडाला िवशेष

चांगली तटबंदी आहे. वायव्येकडील कडे ८०० फुटांहून अ￸धक

उंच आहेत. बालेिकल्ल्याच्या ईशान्येला िकल्यातल्या दोन तळी

आहेत. तेथून कोयनेचे खोरेसुंदर िदसते. आ￱ण येथेच ही िक-

ल्ल्याची फेरी पूणर् होते.

3 कसेजावे?

प्रतापगडाला जाण्यासाठी जवळचेिठकाण - महाबळेश्वर, ￭जल्हा :

सातारा.

उत्तर सातारा ￭जल्ह्याच्या जावळी तालुक्यात महाबळेश्वराच्या

प￸श्चमेस ८ मैलावर प्रतापगडाचा ड􀆑गर आहे. पार आ￱ण िकनेश्वर

या दोन गावांमधल्या डोपर्या नावाच्या एका ट􀃬भावर या िकल्ल्या-

ची बांधणी झाली आहे. महाबळेश्वरहून महाडला जाणारी गाडी

कुमरोशी गावाजवळ आली क􀄴 तेथून अध्यार् तासाच्या प्रवासात

प्रतापगडला जाता येते.

अशा या जावळीच्या प्रांतात पायथ्यापासून प्रतापगड सु􀆇 हो-

तो. त्या गडाच्या खाली डाव्या हाताला एक पायवाट िदसते. दगार्

शरीफकडे जाण्याची वाट अशी पाटी िदसते. दगार् शरीफ म्हणजे

अफजलखानाची कबर. या गडाला एकच महाद्वार आहे. त्याच्या

खालच्या बाजूला व􀆇न आलेले पाणी खाली लोटणारा पावसा-

ळी ओढा आहे. थोड्या पायर्या चढून गेल्यावर दरवाज्यात उभे

राहता येते. दरवाज्याच्या आतल्या बाजूला द्वाररक्षकांची िठकाणे

िदसतात. हा(?) बु􀆇ज सोमसूत्री प्रद￸क्षणा क􀆇न पाहता येतो.

1

2 􀀚 हेसुद्धा पाहा

􀀗 छाया￸चत्रे

















􀀘 बाह्य दवु े

 प्रतापगड

􀀙 संदभर्

 सांगाती सह्याद्रीचा - यंग ￬झगारो

 ड􀆑गरयात्रा - आनंद पाळंदे

 दगु र्दशर्न - गो. नी. दांडेकर

 िकल्ले- गो. नी. दांडेकर

 दगु र्भ्रमणगाथा - गो. नी. दांडेकर

 ट्रेक द सह्याद्रीज

 सह्याद्री - स. आ. जोगळेकर

 दगु र्कथा - िननाद बेडेकर

 दगु र्वभै व - िननाद बेडेकर

 इ￸तहास दगु ार्ंचा - िननाद बेडेकर

 महाराष्ट्रातील दगु र् - िननाद बेडेकर

􀀚 हेसुद्धा पाहा

 भारतातील िकल्ले

3

􀀛 Text and image sources, contributors, and licenses

􀀛􀀑1 Text

 प्रतापगड 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%

AA%E0%A4%97%E0%A4%A1?oldid=1218142 योगदानकत􀃭: कोल्हापुरी, Sankalpdravid, अभय नातू, Shailendra, Sarjya, ज, TXiKiBoT,

MarathiBot, सुभाष राऊत, अजयिबडवे, हरकाम्या, Vinod rakte, Abhijitsathe, TjBot, Pmlineditor, EmausBot, Svikram69, Sachinvenga,

Mvkulkarni23, सांगकाम्या संकल्प, संतोष दिहवळ, Rohitraj99, िननावीआ￱ण अनािमक 4

􀀛􀀑2 Images

 ￸चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸चत्र:Pratapgad_panorama.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Pratapgad_panorama.jpg परवाना: CC BY-SA

2.0 योगदानकत􀃭: flickr http://flickr.com/photos/dhan/757902504/ मुळ कलाकार: dhan911

 ￸चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

􀀛􀀑3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

पुरंदर

 पुरंदर

पुरंदर या शब्दाचा अथर् 'पुरे(नगरे) फोडणारा' असा होतो. वैिदक

वाङ् मयात इंद्राचा उल्लेख या नावानेहोतो.

1

2 1 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1􀀑1 Text

 पुरंदर 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0?

oldid=794440 योगदानकत􀃭: Harshalhayat, Sankalpdravid, अभय नातू, Raghu.velankar~mrwiki, Kaustubh, Raj jadhavआ￱ण सांगकाम्या सं-

कल्प

1􀀑2 Images

 􀃧च􀅂:Disambig-dark.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Disambig-dark.svg परवाना: CC-BY-SA-3.0 योगदा-

नकत􀃭: Original Commons upload as Logo Begriffsklärung.png by Baumst on 2005-02-15 मु􀁥 क􀆤ाकार: Stephan Baum

1􀀑􀀖 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

पन्हाळगड

 पन्हाळा

पन्हाळगड

पन्हाळा हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक िकल्ला आहे. तसेच

पन्हाळा हेमहाराष्ट्रातील कोल्हापूर ￭जल्ह्यातील पन्हाळा तालु-

क्याचेमुख्य गाव आहे.

पन्हाळगड हा कोल्हापूर भागातील मह􀄧वाचा िकल्ला आहे. पन्हा-

ळ्याला पणार्लदुगर् देखील म्हणतात. मरा􀅢ांच्या उत्तरकालात

आ￱ण करवीर राज्य संस्थापनेच्या काळात मरा􀅢ांची काही काळ

राजधानी असणारा हा िकल्ला इ￸तहासाच्या 􀆅ष्टीने आ￱ण आज

पयर्टनासाठी येणार्या पयर्टकांच्या 􀆅ष्टीने मह􀄧वाचा िकल्ला आहे.

भारत सरकारनेया िकल्ल्याला िदनांक २ जानेवारी, इ.स. १९५४

रोजी महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय संर￸क्षत स्मारक म्हणून घोिषत केलेले

आहे.[1]

1 भौगो￭लक स्थान

आधुिनक􀆅ष्ट्या थंड हवेचेिठकाण असणारा हा िकल्ला तसा िन-

सगर्िन􀄫मत आहे. कोल्हापूरच्या वायव्येस १२ मैलावर समुद्रस-

पाटीपासून ३१२७ फूट उंचीवर आ￱ण कोल्हापूरपासून १०००

फूट उंचीवर आहे.

2 इ￸तहास

िविकपी￸डयातील इ￸तहासिवषयक लेखात पाळावयाचे लेखन-

संकेत

पन्हाळ्याला साधारण १,२०० वषार्ंचा इ￸तहास आहे.हा िकल्ला

प्रथम ￱शलाहार भोज राजा नृ￬सह याच्या कारिकद􀄲त बांधण्यात

आला. हा िकल्ला पूव􀄲 नाग जमातीतील लोकांकडे होता. याचे

पिहले नाव प􀅲ग्नालय होते.



माचर् २ १६६० ला िकल्ल्यास ￭सद्दी जौहरचा वेढा पडला. छत्रप-

ती ￱शवाजी महाराज ￭सद्दी जौहरच्या वेढ्यात अडकून पडले होते.

गुप्तहेरांनी शोधून काढलेल्या मागार्नेते६०० माणसांसकट पन्हा-

ळयाव􀆇न िवशाळगडाकडे िनसटले. बरोबर ￱शवा काशीद (प्र￸त

￱शवाजी) व बाजीप्रभूदेशपांडे होते. तेव्हा मागार्त ￱शवा काशीद

याने प्र￸त ￱शवाजी बनून व बाजी प्रभूने घोड￴खड थोपवून ध􀆇न

आपले प्राण स्वराज्यासाठी अपर्ण केले.

१६७३ मध्येक􀆑डाजी फजर्ंद या बरोबर सैन्य पाठवून भेदनीतीचा

उपयोग क􀆇न ￱शवाजीनेपरत िकल्ला ताब्यात घेतला. पुढे१७१०

मध्येपन्हाळा कोल्हापूरची राजधानी झाली व नंतर १८४४ मध्ये

िकल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात गेला.

3 कसेजाल ?

नकाशा

चार दरवाजा माग􀃭 कोल्हापूर शहरातून "एस टी' बसने􀄪कवा खा-

जगी वाहनानेथेट

1

2 􀀜 छाया￸चत्रे

िकल्ल्यावर जाता येते. ही वाट चार दरवाजा माग􀃭 गडात प्रवेश

करते. तीन

दरवाजा माग􀃭 गडावर जाण्यासाठीचा दसु रा मागर् तीन दरवाजातून

जातो. हा दरवाजा तीन मजली असून याचेबांधकाम ￱शसेओतून

केलेले आहे.

4 गडावरील पहाण्यासारखी िठकाणे

 राजवाडा- हा ताराबाईचा वाडा होय. वाडा प्रेक्षणीय असून

यातील देवघर बघण्यासारखेआहे. आज यात नगरपा￭लका

कायार्लय, पन्हाळा हायस्कूल व िम￭लटरी बॉइज हॉस्टेल

आहे.

 स􀅚ाकोठी- राजवाड्याव􀆇न पुढे गेल्यावर ही कोठीवजा

इमारत िदसते. याच इमारतीस संभाजी राजांना ￱शवाजी

महाराजांनी या प्रांताचा कारभार पाहण्यास ठेवलेहोते. ￱श-

वरायांच्या गुप्त खलबतेयेथेच चालत.

 राज􀄪दडी-ही दगु र्म वाट गडाखाली उतरते. याच वाटे-

चा उपयोग क􀆇न ￱शवाजीमहाराज ￭सद्दी जौहरचा वेढ्यातून

िनसटले. हीच िवशाळगडावर जाणारी एकमेव वाट आहे.

याच दरवाजातून ४५ मैलांचे अंतर कापून महाराज िवशा-

ळगडावर पोहचले.

 अंबरखाना- अंबारखाना हा पूव􀄲चा बालेिकल्ला. याच्या

सभोवती खंदक आहे येथेच गंगा ,यमुना आ￱ण सरस्वती

अशी तीन धान्य कोठारे आहेत. यात वरी, नागली आण

भात असे सुमारे २५ हजार खंडी धान्य मावत असे. या-

￱शवाय सरकारी कचेर्या, दा􀆆गोळ्याची कोठारे आ￱ण एक

टाकसाळ होती.

 चार दरवाजा- हा पूव􀃭कडील अत्यंत मोक् याचा व मह􀄧वाचा

दरवाजा होय. इ.स १८४४ मध्ये हा इंगज्रांनी पाडून टा-

कला. थोडे भग्नावशेष आज ￱शल्लक आहेत. येथेच "￱शवा

काशीद' यांचा पुतळा आहे.

 सोमाळे तलाव - गडाच्या पेठेलगत हे एक मोठे तळे आहे.

तळ्याच्या काठावर सोमेश्वर मंिदर आहे. ह्या मंिदराला महा-

राजांनी व त्याच्या सह􀆃 मावळ्यांनी ल􀄨य चाफ्यांची फुले

वािहली होती.

 रामचंद्रपंत अमात्य यांची समाधी - सोमेश्वर तलावापासून

थोडे पुढे गेल्यावर दोन समाध्या िदसतात. त्यातील उज-

वीकडची रामचंद्रपंत अमात्य व बाजूची त्यांच्या पत्नीची.

 रेडे महाल- याच्याच बाजूला एक आडवी इमारत िदस-

ते त्यास रेडे महाल म्हणतात.वस्तुतः ही पागा आहे. मात्र

त्यात नंतर जनावरेबांधत म्हणून त्याला रेडेमहाल म्हणत.

 संभाजी मंिदर- त्याच्यापुढेही एक छोटी गढी व दरवाजा आहे

हेसंभाजी मंिदर आहे.

 धमर्कोठी- संभाजी मंिदरापुढे गेल्यावर ही एक झोकदार

इमारत िदसते ती धमर्कोठी सरकारातून धान्य आणून येथे

यथायोग्य दानधमर् करत.

 अंदरबाव- तीन दरवाज्याच्या वरच्या बाजूला माळावर एक

तीन कमानीची, काळ्या दगडांची वास्तूिदसते. ही वास्तू

तीन मजली आहे. सवार्त तळाला खोल पाण्याची िवहीर

आहे, तर मधला मजला हा चांगला ऐसपेस आहे. त्यातून

तटाबाहेर जाण्यासाठी 􀃫खडक􀄴वजा चोर दरवाजा िदसतो.

 महाल􀄨मी मंिदर- राजवाड्यातून बाहेर पडल्यावर नेह􀆇

उद्यानाच्या खालच्या बाजूस महाल􀄨मी मंिदर आहे. हे

गडावरील सवार्त प्राचीन मंिदर आहे. ह्याच्या बांधणीव-

􀆇न तेसाधारण १००० वषार्पूव􀄲चेअसावे. राजा गंडा􀄭रत्य

भोज याचेहेकुलदैवत होय.

 तीन दरवाजा- हा प￸श्च मेकडील सवार्त मह􀄧वाचा दरवाजा.

दरवाज्यावरील नक्षीकाम प्रेक्षणीय आहे. इ.स १६७६ मध्ये

क􀆑डाजी फजर्ंदनेयेथूनच अवघ्या ६० मावळ्यािनशी िकल्ला

￬जकला.

 बाजीप्रभूंचा पुतळा- एस टी थांब्याव􀆇न थोडे खाली

आल्यावर एका ऐसपैस चौकात वीररत्न बाजीप्रभूदेशपांडे

ह्यांचा आवेशपूणर् पुतळा आहे.

􀀘 गडावरील राहायची सोय

िकल्ल्यावर राहण्यासाठी िनवासस्थाने, हॉटेल्स आहेत.

􀀙 गडावरील खाण्याची सोय

जेवणाची सोय िनवासस्थानांमध्येहोते.

􀀚 मागर्

􀀛 जाण्यासाठी लागणारा वेळ

कोल्हापूर माग􀃭 गाडी रस्त्याने१ तास लागतो.

􀀜 छाया￸चत्रे

















3

























1􀀓 संदभर् आ￱ण न􀆑दी

[1] "कोल्हापूर ￸ड􀄖स्ट्रक्ट, इन्व्हेन्टरी ऑफ मॉन्यूमेन्ट्स" (इंग्रजी मज-

कूर). आ􀄫कऑलॉ￭जकल सव्ह􀃭 ऑफ इं￸डया, मुंबई सकर् ल. १२

ऑक्टोबर, इ.स. २०१३ रोजी पािहले.

11 संदभर्

 सांगाती सह्याद्रीचा - यंग ￬झगारो

 ड􀆑गरयात्रा - आनंद पाळंदे

 दगु र्दशर्न - गो. नी. दांडेकर

 िकल्ले- गो. नी. दांडेकर

 दगु र्भ्रमणगाथा - गो. नी. दांडेकर

 ट्रेक द सह्याद्रीज

 सह्याद्री - स. आ. जोगळेकर

 दगु र्कथा - िननाद बेडेकर

 दगु र्वभै व - िननाद बेडेकर

 इ￸तहास दगु ार्ंचा - िननाद बेडेकर

 महारा􀆃ातील दगु र् - िननाद बेडेकर

 गडसंच - बाबासाहेब पुरंदरे

 िकल्लेपाहू या - प्र. के. घाणेकर

 गडदशर्न - प्र. के. घाणेकर

 गड आ￱ण कोट - प्र. के. घाणेकर

 इयेमहाराष्ट्र देशी - प्र. के. घाणेकर

 चला जरा भटकायला - प्र. के. घाणेकर

 साद सह्याद्रीची, भटकंती िकल्ल्यांची - प्र. के. घाणेकर

 सोबत दगु ार्ंची - प्र. के . घाणेकर

 मत्रै ी सागरदगु ार्ंची - प्र. के . घाणेकर

 दगु ार्ंच्या देशात - प्र. के . घाणेकर

 गड िकल्लेगती जयगाथा - प्र. के. घाणेकर

 ओळख िकल्ल्यांची - भाग १ - प्र. के. घाणेकर

 ओळख िकल्ल्यांची - भाग २ - प्र. के. घाणेकर

 ओळख िकल्ल्यांची - भाग ३ - प्र. के. घाणेकर

12 हेसु􀅫ा पाहा

 भारतातील िकल्ले

4 13 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

13 Text and image sources, contributors, and licenses

13􀀑1 Text

 पन्हाळा 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%

B3%E0%A4%BE?oldid=1283062 योगदानकत􀃭: कोल्हापुरी, Sankalpdravid, अभय नातू, Sarjya, Mahitgar, ज, Saurabh~mrwiki, MarathiBot,

सुभाष राऊत, हरकाम्या, Vinod rakte, Belasd, Musi30, EmausBot, Mvkulkarni23, सांगकाम्या संकल्प, संतोष दिहवळ, सांगकाम्या संतोष, िननावी,

Urjja Kamble, Sandeshdolas, Deepakghodake, Pushkar Pandeआ￱ण अनािमक 8

13􀀑2 Images

 ￸चत्र:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸चत्र:Information_icon.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Information_icon.svg परवाना: Public domain यो-

गदानकत􀃭: en:Image:Information icon.svg मुळ कलाकार: El T

 ￸चत्र:Panhala_fort_arches_2.jpg􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/Panhala_fort_arches_2.jpgपरवाना: CC BYSA

2.0 योगदानकत􀃭: originally posted to Flickr as IMG_0048 मुळ कलाकार: Ankur P

 ￸चत्र:Shivaji_British_Museum.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

 ￸चत्र:Teen_darwaza_panhala.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Teen_darwaza_panhala.jpg परवाना: Public

domain योगदानकत􀃭: British gallery online http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/apac/photocoll/t/019pho0000002s8u00036000.html

मुळ कलाकार: Unknown

 ￸चत्र:Wiki_letter_w.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6c/Wiki_letter_w.svg परवाना: CC BY-SA 3.0 योगदान-

कत􀃭: स्वतःचेकाम; Wikimedia Foundation मुळ कलाकार: SVG Jarkko Piiroinen; rights, design and origin Wikimedia Foundation

 ￸चत्र:पन्हाळा_रस्ता.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/a5/%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%

B9%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE.jpg परवा-

ना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

 ￸चत्र:￬सहगड_दरवाजा.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/3f/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%

B9%E0%A4%97%E0%A4%A1_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE.jpg परवा-

ना: CC BY-SA 4.0 योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

13􀀑3 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

तोरणा गड

 तोरणा

तोरणा हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक ड􀆑गरी िकल्ला आहे.

तोरणा अथवा प्रचंडगड म्हणजेपुणे￭जल्ह्यातला सवार्त उंच ड􀆑-

गर. पुणे ￭जल्ह्याच्या वेल्हा तालुक्यातून गेलेल्या सह्याद्रीच्या

रांगेतून दोन पदर िनघून पूव􀃭ला पसरत गेलेले आहेत, पैक􀄴 एका

पदरावर तोरणा व राजगड आहेत. दसु र्या पदराला भुलेश्वर रांग

असे म्हणतात. पुण्याच्या नैर् ऋत्येस असलेल्या पवर्तराजीमध्ये

xxxउत्तर अक्षांश व xxxपूवर् रेखांशावर हा िकल्ला आहे. याच्या

द￸क्षणेला वेळवंडी नदी व उत्तरेला कानद नदीचेखोरेआहे. गडा-

च्या प￸श्चमेला कानद ￴खड, पूव􀃭ला बामण व खरीव ￴खडी आहेत.

1 इ￸तहास

￱शवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापना करीत असताना अगदी

पिहला घेतलेला हा िकल्ला. हा घेऊन ￱शवाजीचेस्वराज्याचेतोरण

बांधले असेम्हणायची पद्धत आहे. प्रत्यक्षात गडावर तोरण जा-

तीची पुष्कळ झाडी असल्यामुळे गडाचे नाव तोरणा पडले होते..

महाराजांनी गडाची पहाणी करताना त्याच्या प्रचंड िवस्तारामुळे

याचेनांव बदलून 'प्रचंडगड' असेठेवले.

हा िकल्ला कधी आ￱ण कोणी बांधला याचा पुरावा आज उपलब्ध

नाही. येथील लेण्यांच्या आ￱ण मंिदरांच्या अवशेषांव􀆆न हा शै-

वपंथाचा आश्रम असावा. इ.स.१४७० ते १४८६ च्या दरम्यान

बहमनी राजवटीसाठी म￭लक अहमद यानेहा िकल्ला ￬जकला. पुढे

हा िकल्ला िनजामशाहीत गेला. नंतर तो महाराजांनी घेतला व याचे

नाव प्रचंडगड ठेवले आ￱ण गडावर काही इमारती बांधल्या. रा-

जांनी आग्र् याहून आल्यावर अनेक गडांचा जीण􀆒द्धार केला. त्यात

५ हजार होन इतका खचर् त्यांनी तोरण्यावर केला. संभाजी महा-

राजांची िनघृण हत्या झाल्यावर हा िकल्ला मोगलांकडे गेला. शं-

कराजी नारायण स￸चवांनी तो परत मराठांच्या ताब्यात आणला.

पुढे इ.स.१७०४ मध्ये औरंगजेबाने याला वेढा घातला व लढाई

क􀆇न आपल्या ताब्यात आणला व याचे नाव फुतुउल्गैब म्हणजे

दैवी िवजय ठेवले. पण परत चार वषार्ंनी सरनोबत नागोजी कोकाटे

यांनी गडावर लोक चढवून गड पुन्हा मरा􀅢ांच्या ताब्यात आणला

व यानंतर तोरणा कायम स्वराज्यातच रािहला. पुरंदरच्या तहात

जे िकल्लेमोगलांना िदले त्यामध्ये तोरणा महाराजांकडेच रािहला

होता. िवशेष म्हणजेऔरंगजेब बादशहानेलढाई क􀆇न ￬जकलेला

असा हा मराठांचा एकमेव िकल्ला होय.

2 􀁍ाया￸च􀅂े

 मुख्य दरवाजा

 तोरणजाई देवी

 गडावरील मंिदर

 बुधलामाची

 तोरण्याव􀆇न िदसणारा राजगडावरील सूय􀆒दय

 झुंझारमाची

 तोरणा तेराजगड मागर्

 गडावरील ध्वजस्तंभ

􀀖 गडावर जाण्याच्या वाटा

स्वारगेट बसस्थानकाव􀆆न जाणार्या महाराष्ट्र सरकारच्या

एस् टीच्या गाड्या 􀄪कवा खाजगी वाहन. गडावर जाणारी वाटः

कठीण - राजगड - तोरणा माग􀃭.

􀀗 सूचना / अ￸धक मािहती

 तोरणा िकल्ला मराठीमाती

 स् वराज् याचेतोरणः तोरणा मायभूमी

 ट्रेक्क्िषतीज

1

2 􀀘 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

􀀘 Text and image sources, contributors, and licenses

􀀘􀀑1 Text

 तोरणा 􀅊ोत: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%BE?oldid=1275270

योगदानकत􀃭: अभय नातू, Sarjya, Khiray, ज, िक्रकाम्या, SieBot, MarathiBot, Kaustubh, अजयिबडवे, हरकाम्या, Vinod rakte, Vikas shirpurkar,

Harshadkhandare, EmausBot, Svikram69, Sachinvenga, संतोष दिहवळ, िननावीआ￱ण अनािमक 4

􀀘􀀑2 Images

 ￸च􀅂:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg

परवाना: Public domain योगदानकत􀃭: DarkEvil. मुळ कलाकार: DarkEvil

 ￸च􀅂:Shivaji_British_Museum.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg परवाना:

Public domain योगदानकत􀃭: British Library मुळ कलाकार: Unknown

 ￸च􀅂:Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/3/38/Shivaji_Maharaj_Rajmudra_1.jpeg पर-

वाना: ? योगदानकत􀃭: ? मुळ कलाकार: ?

 ￸च􀅂:Torna_entrance.jpg 􀅊ोत: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/Torna_entrance.jpg परवाना: CC BY-SA 2.0 योग-

दानकत􀃭: originally posted to Flickr as Strengthened Welcome मुळ कलाकार: Amogh Sarpotdar

􀀘􀀑􀀖 Content license

 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0