कोल्हापुरातील दुर्गभ्रमंती एक दिवसीय कार्यशाळा

 

सावित्रीबाई फुले जयंती

 

नेताजी सुभाषचंद्र बोस जयंती

 

स्थानिक इतिहास पट्टणकोडोली विठ्ठल –बिरदेव यात्रा

 

स्थानिक इतिहास पट्टणकोडोली

विठ्ठल –बिरदेव यात्रा

 

प्रस्तावना

 

कोल्हापूर पासून 24 किलोमीटरवर असलेल्या पट्टणकोडेलीच्या श्री बिरदेव  म्हणजे समस्त हातकणंगले तालुक्याचं दैवत. धनगर साम्राज्याचं हे देवालय असतं तरी बारा बलुतेदारांना येथे  वर्षभरातल्या उत्सवांमध्ये मान असतो. त्यामुळे इथ सर्व धर्मातील भाविक नित्यनियमाने पुजेसाठी दाखल होतात.

श्री विठ्ठल बिरदेव  वार्षिक यात्रा कोल्हापूर जवळील हातकणंगले तालुक्यातील पटणकोडोली गावात साजरी केली जाते. भगवान विष्णूचा पुनर्जन्म असलेल्या विठ्ठल बिरदेव महाराजांची जयंती किंवा जन्मोत्सव उत्सव आहे. वार्षिक मेळा हा उत्सव हजारो भाविकांना पट्टणकोडोली गावाला आकर्षित करतात. बिरदेव  हे महाराष्ट्र, कर्नाटक, गोवा आणि आंध्रप्रदेशातील शेफर्ड समुदायाचे कौटुंबिक देवता आहे. पट्टणकोडोली कोल्हापूरपासून 24  कि.मी  अंतरावर आहे. हे एक अद्वितीय शहर आहे जेथे आपणास आधुनिकता आणि वारसा या दोन्ही गोष्टींची झलक मिळेल.

 

अभ्यास पध्दती

१) प्राथमिक माहिती :

प्राथमिक माहिती ऐतिहासिक संशोधन पद्धती व प्रत्यक्ष मुलाखत सर्वेक्षणाद्वारे मिळवण्यावा प्रयत्न केला आहे. त्यासाठी पट्टणकोडोलीतील गावकऱ्यांना भेटी देवून मुलाखतीद्वारे त्याच्याकडुन माहिती मिळवली आहे.

२) दुय्यम माहिती :

दुय्यम माहिते जास्त करण्यासाठी पुस्तके, मासिके, वृत्तपत्रे व इंटरनेट इत्यादी आधार घेण्यात आला आहे.

 

 

 बिरदेव मंदिर-पट्टणकोडोली ची सविस्तरपणे माहिती दिली दिली आहे.

उद्दिष्ट्ये :

१) बिरदेव मंदिर चे महत्त्व अभ्यासणे.

२) बिरदेव मंदिराविषयी माहिती समजावून घेणे.

३) बिरदेव मंदिर - पट्टणकोडोली येथील यात्रेचे महत्त्व समजून घेणे.

 

महत्व : -

पट्टणकोडोली या गावात श्री.विठ्ठल-बिरदेवाचे प्राचीन मंदिर आहे.यालाच बिरोबा असेही म्हणतात.बिरोबा हे पट्टणकोडोली गावचे कुलदैवत आहे.या ठिकाणी यात्रेमध्ये सर्वात जास्त हळदीचा वापर केला जातो .तसेच येतील घोगंडीचा व्यवसाय यात्रेत मोठ्या प्रमणात चालतो . गावात दरवर्षी श्री.विठ्ठल-  बिरदेवाची यात्रा भरते.यात्रेसाठी महाराष्ट्राच्या विविध भागातून तसेच कर्नाटक, आंध्रप्रदेश या राज्यातून सुद्धा लाखोंच्या संखेने भाविक येतात.भंडाऱ्याची उधळण केली जाते. तसेच बाळलोकर, खारीक,पैसे यांची सुद्धा उधळण केली जाते.फरांडे बाबांकडून केली जाणारी भाकणूक म्हणजेच पाऊस आणि पीकपाण्याचा वर्तवला जाणारा अंदाज या यात्रेचे वैशिष्ट्य आहे .

 

         हातकणंगले तालुक्यातील पट्टणकोडोली येथील विठ्ठल-बिरदेवाची यात्रा चार दिवस भरते. धनगर समाजाचे विविध राज्यांतील भक्तगण पट्टणकोडोली येथे लाखोंच्या संख्येने दाखल झालेले असतात. सकाळी मानाच्या तलवारीचे पूजन चावडीवर झाले. जोशी, आवटे, चौगुले, नाजरे, धनगर समाजाचे पंच आदींचा लवाजमा फरांडे बाबांच्या भेटीसाठी वाजतगाजत निघाला.प्रथेप्रमाणे विविध मंदिरांना भेटी देत भक्तगणांचा मेळा दगडी गादीजवळ दाखल झाला. गेल्या तीन दिवसांपासून येथे फरांडे बाबा विराजमान झाले होते. मानक-यांनी त्यांना आलिंगन देऊन मंदिरात येण्याची विनवणी केली. त्यानंतर पुन्हा सर्वजण सवाद्य मिरवणुकीने मंदिराकडे निघाले. या वेळी फरांडे बाबांच्या पोटावर तलवारीने वार करण्याचे हेडामनृत्य बाबांच्या जयघोषात पार पडले. या वेळी भंडाऱ्याची मुक्तहस्ताने उधळण करण्यात आल्याने अवघा परिसर पिवळाधम्मक झाला होता. परंपरेप्रमाणे बाळलोकर, खारीक, पैसे यांचीही उधळण करण्यात आली. मंदिरात पोहोचल्यानंतर पूजाविधी झाल्यानंतर भाकणुकीचा कार्यक्रम पार पडतो.

 

निरीक्षण

 

  पट्टणकोडोलीतील बिरदेव यात्रा ज्या मंदिर परिसरात भरते ते मंदिर पुरातन काळातील असून सुरुवातीला इथे लहान आणि चौकोबी आकारतीत होतं. सध्या मूळ गाभाऱ्यात श्री. बिरदेवाची मूर्ती असून गाभाऱ्याबाहेरच्या जागेत मोठे बदल आणि विस्तार करण्यात आला आहे.

 

मंदिर परिसरात भव्य तीन मजली मंडप बांधण्यात आला असून यात्रा काळात भाकणूक ऐकण्यासाठी लाखो भाविक येथे जमतात. यात्रा काळात देशभरातून ८ लाख भाविक दाखल होतात. तर वर्षभर १० लाखांपेक्षा जास्त भाविक मंदिरात येतात. पट्टणकोडोलीत बिरदेव कसे आले याची एक आख्यायिका आहे.

 

दरवर्षी पट्टणकोडोलीत श्री. बिरदेवाची ऐतिहासिक यात्रा भक्तांच्या अलोट गर्दीत उत्साहात भरते. ढोल, कैताळाचा निनाद, छत्र्या, बाशिंग आणि तोरणांच्या महिरिपीत, अब्दागिरीच्या छायेत विठ्ठल बिरदेव नामाच्या गजरात आणि भंडारा, खोबरे, लोकरीच्या मुक्तहस्त उधळणीने श्री विठ्ठल बिरदेवाच्या महायात्रा सोहळ्यास भक्तिमय वातावरणात सुरुवात होते.

 

फरांडे बाबां

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

सारांश

 

मुख्य सोहळा दुपारी १ ते संध्याकाळी  ५ या दरम्यान होतो. यावेळी आपल्याकडे फिरण्यासाठी फारच जागा नाही. होळी प्रमाणेच भंडारा प्रत्येकावर लावला जातो आणि आतापर्यंत संपूर्ण ठिकाण सोन्याच्या ब्लॅकेटसारखे दिसते. पारंपारिकरित्या सुशोभित केलेले भक्त विशाल छत्री  आणतात आणि ढोल-ताशाच्या बॅन्डसह मंदिरात जातात. मंदिरात दर्शन घेतल्यानंतर जिथे उत्सव होतो तेथे ते मोकळ्या ठिकाणी कूच करतात. ते ढोल वाजवतात, प्रचंड छत्री फिरवतात, लोकगीत गातात, नृत्य करतात आणि कलाबाजी करतात. साधारण ३ च्या सुमारास बाबा मंडपातून उदयास आले. काही विधी झाल्यावर पवित्र तलवार त्याच्या हाती दिली. असा विश्वास आहे की, देव त्याच्यात उतरतो. तो तलवारीने काम करतो जो त्याच्या भक्तांना मंत्रमुग्ध करतो आणि लोकांचा असा विश्वास आहे की तो त्यांच्याद्वारे बोलत आहे. तो कन्नडच्या वेगळ्या बोलीमध्ये बोलतो, जो फारच थोड्या लोकांना समजला जातो. त्याचा संदेश अनुवादित केला आहे आणि तो पुजारी सामायिक करतो. स्थानिक लोकानुसार त्यांच्या अंदाजे ९०% अंदाज प्रत्येक वेळी खरे ठरतात.